Radzi Julia Krupa-Ignaczak, radca prawny z Kancelarii Prawnej RAVEN Krupa&Stańko (Grupa KRUK).

Co zrobić z długiem zaciągniętym w tajemnicy przez małżonka? Kto powinien go spłacać? To problem chyba tak stary, jak sama instytucja małżeństwa. Wierzyciel oczekuje, że jego należność zostanie spłacona. To oczywiste. Zatem będzie z reguły dążył do jej wyegzekwowania w każdy dopuszczalny przez prawo sposób, także od współmałżonka dłużnika. I tak też się dzieje w praktyce.

Sytuacja prawna małżonka osoby zadłużonej oraz wierzyciela dłużnika, który pozostaje w związku małżeńskim, uzależniona jest od tego, kiedy zostało zaciągnięte zobowiązanie, oraz jaki ustrój majątkowy obowiązuje między małżonkami.

Najpopularniejszym modelem małżeńskich stosunków majątkowych w Polsce jest ustrój ustawowej wspólności majątkowej (obejmujący - najogólniej mówiąc - wszystko, co małżonkowie wspólnie lub niezależnie nabyli w czasie trwania małżeństwa). Dlatego też dalsze rozważania odnosić się będą do tego właśnie ustroju.

Niemiłe zaskoczenie
W sytuacji, gdy nielojalny małżonek zaciągnął w tajemnicy przed swoim partnerem np. pożyczkę lub kredyt przed 21 stycznia 2005 r., drugi z małżonków może zostać niemile zaskoczony na wieść o tym, że przeciwko niemu także zostało wszczęte postępowanie egzekucyjne. W dniu tym weszły bowiem w życie regulujące tą materię przepisy kodeksu rodzinnego i opiekuńczego zmienione Ustawą z dnia 17 czerwca 2004r. (Dz. U. Nr 162, poz. 1691), Wierzyciel co do zasady może bowiem dochodzić zaspokojenia również przeciwko współmałżonkowi dłużnika (art. 41 kro przed zmianą) i to o wiele łatwiej niż w aktualnym stanie prawnym. Pamiętać przy tym należy, że uprawnienie to ogranicza się do tego majątku, który jest objęty wspólnością majątkową z mężem czy żoną, czyli np. do wspólnego samochodu i innych ruchomości, a także do wspólnej nieruchomości czy prawa do lokalu mieszkalnego.

Komornik może także zająć wspólne oszczędności zgromadzone na rachunku bankowym. W tym celu wierzyciel winien wystąpić z wnioskiem o nadanie tytułowi egzekucyjnemu wydanemu przeciwko dłużnikowi klauzuli wykonalności także przeciwko małżonkowi dłużnika. Jego odpowiedzialność jest tu jednak ograniczona do majątku wspólnego (art. 787 k.p.c. w brzmieniu przed zmianą). Sąd uczyni zadość żądaniu wierzyciela, po zbadaniu, że małżeństwo nadal istnieje, a zadłużenie zaciągnięte przez nielojalnego małżonka powstało w czasie trwania wspólności ustawowej.

Jak się bronić?
Małżonek, który bez swojej wiedzy przez „drugą połowę” popadł w tarapaty finansowe może bronić się na kilka sposobów. Po pierwsze w postępowaniu klauzulowym może wykazywać, że zadłużenie powstało przed powstaniem wspólności ustawowej (przed zawarciem małżeństwa). Inną drogą jest wskazanie, że aktualnie małżeństwo nie istnieje, bo zostało rozwiązane przez rozwód lub też orzeczono separację. Można też udowodnić, że wierzytelność dotyczy jedynie majątku odrębnego dłużnika (art. 41 § 2 kro przed zmianą), a zatem nie podlega zaspokojeniu z majątku wspólnego.

Małżonek dłużnika może kwestionować żądanie nadania przeciwko niemu klauzuli wykonalności, powołując się także na zawarcie małżeńskiej umowy majątkowej znoszącej wspólność ustawową. Wówczas sąd będzie zobowiązany do ustalenia skuteczności takiej umowy (art. 47 § 2 kro przed zmianą). W takiej sytuacji wiedzieć należy ponadto, że ustanowienie między małżonkami rozdzielności majątkowej po dacie powstania zobowiązania (np. po zawarciu umowy pożyczki czy kredytu przez jednego z małżonków) nie będzie skuteczne względem wierzyciela dochodzącego spłaty tego zadłużenia (zob. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 03 kwietnia 1980r., III CZP, OSNCP 1980, nt 7-8, poz. 140).

Gdy wierzyciel skierował egzekucję do określonego przedmiotu należącego do majątku odrębnego współmałżonka dłużnika (np. do nieruchomości nabytej w drodze spadku), osoba ta może wytoczyć powództwo o zwolnienie tego przedmiotu spod egzekucji. Można to zrobić w terminie miesiąca od dnia dowiedzenia się o nieuprawnionym objęciu egzekucją - art. 841 k.p.c. (np. w przypadku egzekucji z nieruchomości - w ciągu miesiąca od dnia doręczenia przez komornika wezwania do zapłaty długu).

Jeżeli została wszczęta egzekucja do majątku wspólnego bez uzyskania klauzuli wykonalności przeciwko małżonkowi dłużnika, małżonek ten może podjąć obronę przed tą egzekucją w toku samego postępowania egzekucyjnego i domagać się umorzenia tego postępowania na podstawie art. 825 pkt 3 k.p.c. Jeśli egzekucja będzie nadal kontynuowana, można wnieść skargę na czynności komornika (art. 767 k.p.c.). 

Gdy, mimo podnoszonych argumentów, sąd nada klauzulę wykonalności przeciwko małżonkowi dłużnika, a wierzyciel rozpocznie egzekucję z majątku wspólnego, osoba ta może wytoczyć wierzycielowi tzw. powództwo przeciwegzekucyjne (art. 840 § 1 pkt 3 kpc). Należy wtedy starać się wykazać, że egzekwowane świadczenie nie należy się wierzycielowi. Można przy tym podnosić zarzuty nie tylko z własnego prawa, lecz i te, z którymi mógł wystąpić nielojalny współmałżonek np. podnosząc zarzut wygaśnięcia wierzytelności wskutek spełnienia świadczenia, zwolnienia z długu, czy potrącenia albo też podnosząc zarzut przedawnienia.

Obrona przez atak
Osoba pozostająca w związku małżeńskim, która dowie się o tym, że jej partner zawarł przed styczniem 2005 r. umowę np. kredytu bądź pożyczki na znaczną kwotę bez jej zgody i wiedzy może nadto - nie czekając na wszczęcie egzekucji przeciwko niej - wytoczyć wierzycielowi powództwo o ustalenie nieważności przedmiotowej umowy. W takim postępowaniu należy powołać się na przepis stanowiący, że do dokonania czynności przekraczających zakres zwykłego zarządu wymagana była przez kodeks rodzinny i opiekuńczy zgoda drugiego małżonka (art. 36 § 2 kro). Skoro ważność kontraktu, który został zawarty przez jednego z małżonków bez wymaganej zgody drugiego, zależy od jego potwierdzenia przez drugiego małżonka (art. 37 § 2 kro), to umowa kredytu bądź pożyczki zaciągniętej w tajemnicy przez współmałżonka i nie potwierdzona przez partnera jest nieważna.

Jak wskazano wyżej istotne jest przy tym, aby wykazać przed sądem, że umowa, z której wynika dług współmałżonka była czynnością przekraczającą zwykły zarząd majątkiem wspólnym. Ustalanie, co mieściło się w zakresie zwykłego zarządu, a co wychodziło poza ten zakres zależy indywidualnie od sprawy. Pomocne mogą być przy tym takie kryteria jak rozmiar i charakter majątku wspólnego czy wysokość zobowiązania w stosunku do wartości całego majątku wspólnego. Jeśli dług, który powstał na skutek działania nieuczciwego małżonka jest znacznej wysokości, a jego spełnienie mogłoby zdestabilizować sytuację majątkową dłużnika i jego rodziny, powstał on z całą pewnością na skutek czynności przekraczającej zwykły zarząd majątkiem wspólnym. Podobnie może bronić się małżonek, którego partner udzielił, nie mówiąc mu o tym, poręczenia spłaty cudzego kredytu. Analogiczny zarzut może być także podniesiony we wspomnianym już powództwie przeciwegzekucyjnym.

Teraz jest łatwiej
W o wiele łatwiejszej sytuacji są małżonkowie dłużników, którzy w tajemnicy zaciągnęli zobowiązania finansowe po 21 stycznia 2005 r. Nowelizacja kodeksu rodzinnego i opiekuńczego uchwalona ustawą z dnia 17 czerwca 2004 r. wprowadziła całkowicie nowe ujęcie problematyki zaspokojenia z majątku wspólnego wierzyciela, którego dłużnikiem jest tylko jeden z małżonków. Nowelizacja ta stara się godzić dwa przeciwstawne dobra: interes wierzycieli i dobro rodziny dłużnika. W myśl art. 41 § 1 i 2 kro j(58)eżeli małżonek zaciągnął zobowiązanie za zgodą drugiego małżonka, wierzyciel może żądać zaspokojenia także z majątku wspólnego małżonków. Jeśli zaś zgody tej nie było, wierzyciel może żądać zaspokojenia z majątku osobistego dłużnika oraz m.in. z wynagrodzenia za pracę lub z dochodów uzyskanych przez dłużnika z innej działalności zarobkowej.

W przeciwieństwie do poprzedniego stanu prawnego obecnie wierzyciel, chcący dochodzić zaspokojenia np. z należącej do dłużnika i jego małżonka, który nie był stroną umowy, nieruchomości czy prawa do lokalu mieszkalnego, w postępowaniu o nadanie klauzuli wykonalności tytułowi egzekucyjnemu wydanemu przeciwko osobie pozostającej w związku małżeńskim musi wykazać, że na zawarcie umowy, z której wynika zadłużenie, drugi z małżonków wyraził zgodę. Co więcej, dowód na tą okoliczność nie może być dowolny. Nie wystarcza np. samo oświadczenie dłużnika, że jego małżonek taką zgodę wyraził. Może to być wykazane jedynie dokumentem urzędowym lub prywatnym (art. 787 kpc). W praktyce oznacza to, że zapobiegliwy wierzyciel nie udzieli kredytu bądź pożyczki osobie zamężnej, gdy nie uzyska pisemnej zgody współmałżonka na zaciągniecie tego zobowiązania. Z drugiej strony, brak takiej zgody nie wiąże się, jak poprzednio, z sankcją nieważności, a jedynie z możliwością egzekwowania zadłużenia ograniczoną do majątku osobistego samego dłużnika.

W sytuacji, gdy podpis małżonka na dokumencie wyrażającym jego zgodę na zaciągniecie zobowiązania zostanie sfałszowany przez nieuczciwego dłużnika, jego partner lub wierzyciel może złożyć zawiadomienie o popełnieniu przestępstwa. Wyrok skazujący za takie przestępstwo będzie wiążący dla sądu orzekającego o klauzuli wykonalności czy rozpoznającego powództwo przeciwegzekucyjne i zwolni tę osobę z obowiązku uregulowania długu nieuczciwego małżonka.

Ponadto w przypadku długów zaciągniętych przez jednego z małżonków (nawet bez wiedzy i zgody współmałżonka) w sprawach wynikających z zaspokajania zwykłych, normalnych potrzeb rodziny dotyczących zapewnienia rodzinie np. wyżywienia, ubrania, mieszkania, ochrony zdrowia, rozwoju duchowego i kulturalnego za ich spłatę odpowiedzialni są oboje małżonkowie solidarnie (art. 30 § 1 kro). To oznacza, że wierzyciel może w tym przypadku dochodzić zaspokojenia z majątku wspólnego małżonków, jak i z majątków osobistych każdego z nich.