Borys III był pierworodnym synem księcia Bułgarii Ferdynanda I z dynastii sasko-kobursko-gotajskiej i księżniczki Marii Ludwiki parmeńskiej (siostry ks. Zyty, od 1916 roku cesarzowej Austrii i królowej Galicji).

Urodził się w Sofii 30 stycznia 1894 roku. Kiedy miał dwa lata jego ojciec, z powodów politycznych, przeszedł z katolicyzmu na prawosławie, co wywołało niesmak zarówno na dworach austriackim i papieskim, jak i u samej żony Ferdynanda I, która odmówiła porzucenia katolicyzmu.

Borys ukończył edukację na poziomie średnim w szkole pałacowej, a następnie został kadetem Szkoły Wojskowej w Sofii. Jego ojciec przyjął w 1908 roku tytuł cara Bułgarów, a Borys został następcą tronu. Wkrótce po ukończeniu Szkoły Wojskowej miał też okazję do odbycia praktyki frontowej podczas dwóch wojen bałkańskich (1912, 1913), w których uczestniczyła Bułgaria.

Podczas I wojny światowej był oficerem łącznikowym w Sztabie Generalnym na froncie macedońskim. W 1916 roku uzyskał stopień pułkownika, a następnie służył w Sztabie Generalnym na froncie rumuńskim. Bułgaria opowiedziała się w Wielkiej Wojnie po stronie państw centralnych i wraz z nimi konflikt ten przegrała, kapitulując we wrześniu 1918 roku. Ferdynand I został zmuszony przez aliantów do abdykacji, a tron bułgarski objął w październiku 1918 roku jego syn Borys.

Panowanie Borysa III przypadło na wyjątkowo trudne lata, kiedy pokonana w wojnie Bułgaria musiała zmagać się z problemami gospodarczymi oraz terrorem komunistów, usiłujących zanarchizować kraj, obalić monarchię i przejąć władzę.

W 1925 roku komuniści dokonali zamachu na orszak królewski w przełęczy Arbakonak, jednak nie udało się im zamordować Borysa III. Próbę królobójstwa ponowili w dwa dni później, dokonując zamachu bombowego w sofijskiej cerkwi Sweta Nedela, gdzie zginęło 150 niewinnych osób, a 500 odniosło rany. Komuniści nie wiedzieli jednak, że Borys III zrezygnował z uczestnictwa w nabożeństwie żałobnym w świątyni, by wziąć udział w pogrzebie ofiar komunistycznego zamachu w przełęczy Arbakonak.

25 października 1930 roku Borys III poślubił w Asyżu córkę króla Włoch Wiktora Emanuela III, księżniczkę Joannę, z którą doczekał się dwojga potomstwa: przyszłego cara Bułgarów Symeona II i księżniczki Marii Ludwiki.

Borys III był pasjonatem kolejnictwa, zdobył uprawnienia maszynisty i chętnie zajmował się prowadzeniem lokomotyw, m.in. słynnego Orient Expressu, którym kierował na bułgarskim odcinku trasy tego pociągu. Monarcha zainteresował się produktami chrzanowskiego Fabloku, z którym Bułgaria zawarła kontrakt na zakup lokomotyw dla swoich kolei.

Fablok wyprodukował dla nich parowóz pospieszny 1-4-1, który jako pierwszy w Bułgarii prowadził sam car Borys III. Fabryka otrzymała specjalne podziękowanie od rządu bułgarskiego za perfekcyjnie wykonane lokomotywy. Borys III został sportretowany w roli maszynisty fablokowskiego parowozu na bułgarskim znaczku pocztowym za 7 lewów wydanym w 1939 roku z okazji 50-lecia kolei bułgarskich (1938). Chrzanowska lokomotywa została ukazana na innym znaczku z tej serii, o nominale 2 lewów, o czym donosił przedwojenny polski tygodnik „Rola".

Zamiłowanie bułgarskiego władcy do prowadzenia parowozów uczyniło zeń bohatera anegdoty przytoczonej przez „Gazetę Lwowską" w 1930 roku: pewnego razu car i jego brat, książę Cyryl (zamordowany przez komunistów w 1945 roku) prowadzili lokomotywę z Sofii do miasta Plewen. Kiedy dotarli na miejsce z niewielkim opóźnieniem, zgodnie z przepisami zameldowali się umorusani w biurze kontrolera ruchu. Ten - nie rozpoznawszy swojego władcy i jego brata - soczystym językiem udzielił im reprymendy za opóźnienie pociągu. Kiedy tożsamość maszynisty i palacza wyszła na jaw, kontroler ruchu omal nie zemdlał z wrażenia!

Car Borys III miał i inne związki z Polską: w 1930 roku wizytował obóz polskich harcerzy w nadmorskim kurorcie Święty Konstantyn k. Warny, a w sierpniu 1935 roku dokonał otwarcia Mauzoleum Władysława Warneńczyka w Warnie. Był także odznaczony Orderem Orła Białego (1927).

Druga wojna światowa była okresem ciężkiej próby dla Borysa III który, by uchronić swój kraj od niemieckiej okupacji, musiał przystać na sojusz z III Rzeszą, jednak odmówił wypowiedzenia wojny ZSRS i wysłania armii bułgarskiej na front wschodni. Odmówił także wydania Niemcom bułgarskich Żydów.

W sierpniu 1943 roku doszło do burzliwego spotkania Borysa III z Hitlerem, który kategorycznie zażądał udziału Bułgarii w wojnie z ZSRS i wydania bułgarskich Żydów. Borys III odmówił, a wkrótce po powrocie do Sofii niespodziewanie zmarł, mając zaledwie 49 lat.

Wielu historyków uważa, iż car został otruty na rozkaz Hitlera trucizną działającą z opóźnieniem. Borys III został pogrzebany w górskim klasztorze Riła, ale nie dane mu było spoczywać tam w spokoju: komuniści, którzy w drodze przewrotu opanowali rządy w Bułgarii po wejściu armii sowieckiej w 1944 roku, z nienawiści do cara sprofanowali jego grób: zwłoki monarchy zostały wykopane, zbezczeszczone i wyrzucone w nieznanym miejscu.

Dzisiaj w grobowcu monarchy spoczywa jedynie urna z jego sercem. Syn Borysa, Symeon II, który objął tron po śmierci ojca mając zaledwie 6 lat, musiał w 1946 roku wraz ze swą matką królową Joanną, salwować się ucieczką z opanowanego przez komunistów kraju. Powrócił do ojczyzny po półwieczu (1996) i w latach 2001-2005 piastował stanowisko premiera Bułgarii.

Archiwum Przełomu nr 15/2024