Czy poza celiakią są jakieś choroby związane z niepożądaną reakcją organizmu na gluten?
- Aktualnie wyróżnia się trzy rodzaje chorób związanych z niepożądaną reakcją organizmu na gluten: celiakię, alergię (uczulenie) na białka pszenicy i nieceliakalną nadwrażliwość na gluten (NNG). To różne choroby mające pewne cechy wspólne. Bardzo istotne są badania i rozróżnienie, z którą z nich zmaga się chory.

Jakie są objawy nietolerancji glutenu w celiakii, a jakie w pozostałych chorobach, które pani wymieniła?
- Celiakia może mieć postać pełnoobjawową, skąpoobjawową lub utajoną. Symptomy takie jak: bóle i wzdęcia brzucha, biegunki tłuszczowe lub wodniste, utrata masy ciała, zaburzenia rozwoju i niski wzrost dzieci, zmiana usposobienia, depresja, anemia i niedożywienie powinny zaniepokoić i skłonić do rozmowy z lekarzem. Celiakia to problem nie tylko dzieci, choć to u nich najczęściej wykrywa się chorobę z typowymi objawami ze strony układu pokarmowego. U dorosłych na pierwszy plan wysuwają się objawy pozajelitowe. Zdarza się więc, że od wystąpienia pierwszych symptomów do rozpoznania choroby może upłynąć wiele lat.
Alergia na pszenicę może się ujawniać wymiotami, biegunką, pokrzywką skórną, atopowym zapaleniem skóry, nieżytem nosa, skurczem oskrzeli, a nawet wstrząsem anafilaktycznym. Symptomy mogą pojawić się natychmiast po spożyciu pszenicy lub do 48 godzin.
Z kolei w NNG dolegliwości mogą przybierać postać bólu brzucha, głowy, wysypki, uczucia ciągłego zmęczenia, osłabienia, senności, biegunki, zaparć, wymiotów, niedokrwistości, bólu i drętwienia kończyn, zapalenia języka, a też rozkojarzenia i nadpobudliwości. Objawy obserwuje się zwykle w ciągu kilku godzin lub dni po spożyciu glutenu.

Jakie badania pomagają w rozpoznaniu tych schorzeń?
- Gdy mówimy o diagnostyce trzeba wiedzieć, aby bez wykonania badań nie przechodzić na dietę bezglutenową, gdyż to uniemożliwia prawidłową diagnozę. Zmiana diety wpływa na wytwarzanie typowych przeciwciał, zaburzając wyniki badań. W celiakii obecność we krwi swoistych przeciwciał prawie jednoznacznie potwierdza chorobę, ale ich brak jej nie wyklucza, bo nie wszyscy chorzy wytwarzają przeciwciała. Obecność przeciwciał nie daje więc jeszcze podstawy do rozpoznania celiakii - wymaga się potwierdzenia poprzez wykonanie biopsji jelitowej. Diagnostyka alergii na pszenicę polega głównie na przeprowadzeniu testów skórnych i badaniu przeciwciał. Gdy pacjent twierdzi, że gluten mu szkodzi, a lekarz wykluczył celiakię i alergię na pszenicę, to po teście prowokacji glutenem diagnozuje się nieceliakalną nadwrażliwość na gluten.

Jakich produktów powinna unikać osoba nietolerująca glutenu i jak czytać etykiety pod tym kątem?
- Jedynym sposobem na poprawę stanu zdrowia u chorych jest rezygnacja z wszelkich produktów, w których jest gluten. Osoby z alergią na białka pszenicy i NNG po pewnym czasie praktykowania diety eliminacyjnej mogą zacząć gluten tolerować, czego niestety nie doświadczą osoby z celiakią. Przemysł spożywczy lubi gluten. Poza wskazanymi zbożami, kaszami i mąkami z nich zrobionymi, może znajdować się on w produktach mlecznych (mleko kondensowane, ser topiony), produktach mięsnych (kiełbasy, pasztety, parówki, mortadela), produktach rybnych, konserwach, majonezach, sosach, kostkach bulionowych, przyprawach, piwie itd. Produkty bezglutenowe oznaczane bywają na opakowaniu napisem „produkt bezglutenowy" lub „gluten-free", a dodatkowo mogą mieć symbol przekreślonego kłosa. Produkty z napisem „może zawierać śladowe ilości glutenu" lub „w zakładzie stosowany jest gluten" powinny być usunięte z diety bezglutenowej. Dodam, że niektóre leki i suplementy też mogą zawierać gluten. Uważne czytanie treści opakowań i etykiet jest ważne.

Czy przestawienie się na pożądane produkty może nastąpić z dnia na dzień, czy powinien to być proces powolniejszy?
- Odstawienie glutenu tuż po diagnozie nie zaszkodzi, a tylko pomoże. Jednak trzeba pomyśleć, czym zastąpić wykluczone produkty, aby dieta była pełnowartościowa i odżywcza. Ponieważ w dietach bezglutenowych często występuje niskie spożycie błonnika, co sprzyja zaparciom i zwiększa ryzyko wielu problemów zdrowotnych, warto prowadzić aktywny styl życia. Stawiać na żywność naturalną, a posiłki jak najczęściej przygotowywać w domu. Chorzy mają do dyspozycji szeroką gamę warzyw, owoce, rośliny strączkowe, kiełki, orzechy i zboża bezglutenowe: ryż biały i brązowy, kukurydza, gryka, proso, amarantus, quinoa. Mogą spożywać te same dania, co w diecie tradycyjnej, jak chleb, naleśniki, pierogi i ciasta, ale przygotowane z mąki bezglutenowej lub specjalnej mieszanki mąk. Ograniczenie nabiału i mięsa oraz unikanie tłuszczu, cukru i alkoholu wpłynie pozytywnie na ich zdrowie.

Czy w jakichś innych schorzeniach dieta bezglutenowa może być jeszcze pomocna?
- Wskazaniem do zastosowania diety eliminacyjnej, poza już wymienionymi, mogą być choroba Duhringa, choroby autoimmunologiczne (np. Hashimoto), schizofrenia, zespół jelita drażliwego i autyzm. Wykluczenie, a czasem już ograniczenie glutenu przynosi u części pacjentów z tymi chorobami zaskakujące efekty terapeutyczne.
Obecnie nie ma żadnych podstaw naukowych, by osoby, które czują się zdrowe, stosowały dietę bezglutenową profilaktycznie, ale ograniczenie spożycia chleba, bułek czy makaronów na rzecz warzyw (nie ziemniaków) i owoców będzie korzystne, bo ciągle jemy ich za mało. Stosowanie diety bezglutenowej powinno wynikać z konieczności, a nie z nieuzasadnionego wyboru. Choć może się to wiązać z niedogodnościami, to osoby cierpiące wiele lat mogą doznać ulgi poprzez proste zmiany w diecie.

Archiwum Przełomu nr 07/2021