Dziś wigilia św. Andrzeja - czas na wróżby

O wróżbach katarzynkowych i andrzejkowych opowiada Marta Gawor, kustosz Muzeum w Chrzanowie.

Natalia Feluś: Jakie zwyczaje andrzejkowe zanikły?

Marta Gawor: Na przykład zwyczaj palenia ognisk wieczorem w wigilię św. Andrzeja. Były to tzw. ognie św. Andrzeja. Były też tzw. poletka św. Andrzeja, czyli fragmenty pól uprawnych obsiewane w dniu tego świętego przez dziewczyny.

Dziewczęta miały też wróżbę mówiącą o tym, która z nich pierwsza wyjdzie za mąż. Przygotowywały każda swoją kupkę ziarna na ławie w izbie lub na podłodze i wpuszczały tam kurę. Do której porcji ziarna jako pierwszej kura podeszła i zaczęła dziobać, ta dziewczyna miała pierwsza wyjść za mąż. Podobnie było z kulkami chleba nasączonego tłuszczem. Te z kolei wyjadał pies. Którą jako pierwszą wybrał, ta dziewczyna pierwsza miała być zamężna. Wychodziło się też na zewnątrz domu i nasłuchiwało, z której strony szczeka pies. Stamtąd miał nadejść przyszły mąż.

Przed wróżbami chłopcy i dziewczęta mieli być przez cały dzień bez posiłku ciepłego. Wieczorem porządnie się umyć, pomodlić i iść spać. Wierzono, że w nocy ma się przyśnić przyszły mąż czy przyszła żona. Dobrze było pod poduszkę włożyć fragment odzieży odpowiednio męskiej lub damskiej wykradzionej gdzieś chyłkiem. W niektórych miejscowościach uważano, że w odzież tę należy zawinąć kamień lub cegłówkę i tak włożyć pod poduszkę.

Skąd się wzięły katarzynki i andrzejki?

Te pierwsze dotyczą obrzędów wróżebnych związanych ze wspomnieniem św. Katarzyny Aleksandryjskiej, który przypada 25 listopada. Ale katarzynki to wieczór w wigilię św. Katarzyny, czyli 24 listopada. Wróżby powinno się właśnie wtedy przeprowadzać. Tak samo jest z andrzejkami - obchodzimy je w wigilię św. Andrzeja, czyli 29 listopada.

Św. Katarzyna Aleksandryjska poniosła śmierć za wiarę w Aleksandrii w Egipcie między 307 a 312 r. Około 800 r. odkryto jej relikwie na górze Synaj i zbudowano klasztor pod jej wezwaniem. Według przekazów miała pochodzić z królewskiego rodu. Posiadała bardzo dobre wykształcenie. Była poganką. Pewnego razu przyśniła jej się postać Matki Bożej z Dzieciątkiem na ręku. Mały Jezus odwrócił jednak od niej głowę. Spowodowało to, że przyjęła chrzest i stała się gorliwą orędowniczką wiary. Znana była z dyskursu, który przeprowadziła w obecności cesarza z uczonymi, przekonując ich do swych poglądów. Cesarz ukarał ją jednak, skazując na śmierć. Bicie i głodzenie nie zakończyły jej życia. Wobec tego cesarz nakazał zastosować łamanie kołem, które jednak się rozsypało. W efekcie Katarzyna poniosła śmierć poprzez ścięcie. Zmarła 25 listopada. Jest świętą Kościoła katolickiego, patronką dziewcząt, dziewic, uczonych, teologów, kołodziejów, młynarzy itd., uważaną za jedną z 14. Wspomożycieli, którzy szczególnie opiekują się światem.

Św. Andrzej był z zawodu rybakiem, pierwszym apostołem, bratem Szymona Piotra. Jako pierwszy głosił Ewangelię w Bizancjum (uważa się, że był pierwszym biskupem w Konstantynopolu), a następnie w Tracji, Scytii, Grecji i na wybrzeżach Morza Czarnego. Legenda głosi, że dotarł nawet nad Dniepr, a ok. 40 r. przybył na wzgórze, na którym później wybudowano świątynię, a wokół powstało miasto Kijów. Za swą działalność został skazany na karę śmierci. Został ukrzyżowany ok. 60 r. Rozpięto go na krzyżu w kształcie litery "X" i dlatego nosi on do dziś nazwę "krzyża św. Andrzeja". Jest patronem Słowian, małżeństw, rybaków, rycerzy podróżujących i rzeźników. Wspomaga też zakochanych i pomaga w sprawach matrymonialnych.

(Oprac. Marta Gawor)

O tym, jakie wróżby przetrwały do dziś, co oznaczają oraz dlaczego wróżymy sobie akurat na koniec listopada przeczytacie w całej rozmowie, która ukaże się w jutrzejszym wydaniu "Przełomu".