Ja kopię, ale: ja rwę; Nienawidzić, lubić (a nie: nienawidzieć, lubieć)

Polszczyzna łatwizna (7)

Sporo osób ma kłopot, kiedy przychodzi im użyć form osobowych czasowników kąpać, kopać, łapać, łamać, kłamać, skubać, ssać, rwać w czasie teraźniejszym i form osobowych z przedrostkami do-, wy-, s-, z-, ze- w czasie przyszłym. Mówią oni czasem i piszą - niepoprawnie - kąpę, kopę, łapę, kłamę, łamę, skubę albo ssam, rwię, zwię, przyssię, wezwię, wyrwię oraz wymyśleć, nienawidzieć, lubieć. A powinno być kąpię, kopię, łapię, kłamię, łamię, skubię, a z drugiej strony ssę, rwę, zwę, przyssę, wezwę, wyrwę oraz wymyślić, nienawidzić, lubić.

W czym tkwi przyczyna owych błędów? Otóż w wypadku czasowników kąpać, kopać, łapać, łamać, kłamać, skubać we wszystkich formach osobowych musi się pojawić miękkość, ponieważ temat każdej z wymienionych form kończy się na spółgłoskę historycznie miękką (p, m, b), tzw. wargową. Odmiana wygląda następująco: kąpi-ę - kąpi-esz - kąpi-e, kąpi-emy - kąpi-ecie - kąpi-ą;
kopi-ę - kop-iesz - kopi-e, kopi-emy, kopi-ecie, kopi-ą;
łapi-ę - łapi-esz - łapi-e, łapi-emy, łapi-ecie, łapi-ą;
łami-ę - łami-esz - łami-e - łami-emy, łami-ecie, łami-ą;
kłami-ę - kłami-esz - kłami-e - kłami-emy, kłami-ecie, kłami-ą;
skubi-ę - skubi-esz - skubi-e - skubi-emy - skubi-ecie - skubi-ą.
Z tego wzoru wyłamują się jednak czasowniki rwać (i pochodne wyrwać, zerwać, dorwać, narwać), ssać (i pochodne przyssać, wyssać) i zwać (i pochodne wyzwać, przezwać). W 1. osobie l. poj. i 3. osobie l. mn. dochodzi w nich do wymiany historycznie miękkiej spółgłoski tematu na twardą (w - w; s - s),w pozostałych nie. Dlatego mówimy i piszemy:
rw-ę, rw-ą, ale: rwi-esz, rwi-e, rwi-emy, rwi-ecie;
ssę, ssą, ale: ssi-esz, ssi-e, ssi-emy, ssie-cie;
zwę, zwą, ale: zwi-esz, zwi-e, zwi-emy, zwi-ecie.
Kiedy się o tym nie wie, łatwo o włączenie do form rwę, ssę, zwę oraz rwą, ssą, zwą głoski i literki i. Po prostu działa tu podobieństwo brzmieniowe do postaci miękkich omawianych czasowników, których jest więcej.
Jeśli chodzi o czasownik ssać, to niepoprawne są formy (ja) ssam, (oni) ssają, ssaj (ssajcie). Zawsze należy mówic i pisać: (ja) ssę, (oni) ssą, ssij (ssijcie).Tak samo możliwa jest jedynie forma trzymam, a nie: trzymię, i rozkaźnik: trzymaj, a nie: trzym.
Jak wspomniałem na wstępie, duża liczba rodaków mówi również wymyśleć, rozmyśleć się zamiast wymyślić, rozmyślić się. Dlaczego? Dlatego, że nie wie o tym, iż czasowniki przedrostkowe utworzone od bezokolicznika myśleć mają oboczne zakończenie: -eć oraz -ić. Trzeba zatem zapamiętać, że z jednej strony są w polszczyźnie bezokoliczniki mieć, pomyśleć, przemyśleć, z drugiej zaś wymyślić, rozmyślić się, obmyślić, zmyślić, namyślić się, zamyślić się.
Skąd owo rozróżnienie? Przyjrzyjmy się formom l. poj. czasu przeszłego. Jeśli mają one zakończenie -ił, -iła, -iło, to bezokolicznik na pewno musi się kończyć na -ić, a więc: wymyślić, bo wymyślił, obmyślić, bo obmyślił, zmyślić, bo zmyślił itd. Gdy jednak formy przeszłe kończą się na -ał,-ała, -ało, wtedy bezokolicznik przyjmuje końcówkę -eć, np. pomyśleć, bo pomyślał, przemyśleć, bo przemyślał. Ale nie tylko bezokolicznik myśleć, kiedy towarzyszy mu przedrostek, sprawia kłopot użytkownikom polszczyzny. Przez analogię do czasowników widzieć, niedowidzieć, przewidzieć wiele osób (np. Beata Kozidrak z zespołu "Bajm" w jednej z piosenek) mówi błędnie nienawidzieć, znienawidzieć. Także lubieć zamiast lubić (bo on lubił, końcówka -ił).
Znowu jednak wystarczy się odwołać do form czasu przeszłego, by wątpliwości znikły: skoro nienawidził, znienawidził, to nienawidzić, znienawidzić. Inaczej jest w wypadku czasowników widzieć, niedowidzieć, przewidzieć. Zawsze mówi się i pisze (on) widział, niedowidział, przewidział, a więc w bezokoliczniku pojawia się zakończenie -eć.

Przełom nr 32 (900) 12.08.2009