Postacie albo postaci; śmieci albo śmiecie

Polszczyzna łatwizna (49)

Polszczyzna łatwizna (49)

Zgodnie z tym, co podają językoznawcy, można mówić i pisać albo (te) postacie, albo (te) postaci. Pierwsza forma jest wyrazistsza, nie występuje w żadnym innym przypadku poza mianownikiem i łatwo ją włączyć do dużej grupy wyrazów żeńskich o zakończeniu -cie. Druga ma za sobą długą historię i z pewnością z tego względu jeszcze dzisiaj dopuszcza się ją do użycia, choć dla wielu osób brzmi archaicznie, wręcz niepoprawnie. W słownikach i poradnikach przy haśle postać (1. `forma czegoś, stan, wygląd`; 2. `figura, sylwetka`; 3. `osoba, osobowość`; 4. `bohater utworu literackiego`) na pierwszym miejscu widnieje "nowsza" forma, czyli postacie, a to oznacza, że raczej po nią należy sięgać w wypowiedziach i tekstach pisanych.

Jeśliby przeanalizować inne rzeczowniki żeńskie o zakończeniu -ć, to wychodzi na to, że w ich formach mianownikowych l. mn. również utrzymuje się oboczność -cie / -ci. Na przykład być może zdziwią się Państwo, ale ciągle można powiedzieć bądź napisać: (te) płcie albo (te) płci, (te) pięści albo (te) pięście, (te) garście albo (te) garści, (te) zamiecie albo (te) zamieci, (te) pieczęcie albo (te) pieczęci. Tymczasem jeszcze 200 lat temu powszechnie mówiono i pisano wyłącznie (te) płci, (te) garści, (te) zamieci, (te) pieczęci itp.

Proszę zauważyć, że i obecnie za jedynie poprawne uchodzą ciągle (te) kości,(te) sieci,(te) części,(te) nici,(te) powieści (opowieści), (te) rękojeści, (te) boleści,(te) treści, a nie: koście, siecie, częście, nicie, pięście, powieście (opowieście), rękojeście, boleście. Jak widać, niektóre formy mianownikowe omawianych rzeczowników (te z -ci na końcu) trzymają się mocno.

Wniosek? Fleksja to dział gramatyki, po którym nie wolno się poruszać po omacku. Znam na przykład ludzi święcie przekonanych o tym, że należy mówić i pisać (te) śmieci, a nie: (te) śmiecie, na oznaczenie `odpadków, resztek, okruchów`, i (te) dni, a nie: (te) dnie. Tymczasem wertując słowniki, przekonamy się, że zarówno (te) śmiecie, jak i (te) dnie Wielki słownik poprawnej polszczyzny PWN pod redakcją prof. Andrzeja Markowskiego (wydanie II, 2006 r.) uznaje za dopuszczalne (np. Kosz na śmiecie albo śmieci; Całe dnie spędzał nad książkami; we dnie i w nocy).

A propos rzeczownika śmieci (śmiecie). Okazuje się, że forma (te) śmieci weszła do polszczyzny już przeszło dwa stulecia temu. Nie widziano w niej błędu, gdyż istniała żeńska postać l. poj. (ta) śmieć (choć sięgano po nią rzadko). Odnotowano ją chociażby w Słowniku języka polskiego z 1861 r. (tzw. wileńskim) Maurycego Orgelbranda. Skoro była (ta) śmieć, to musiały być i (te) śmieci jak (ta) kość - (te) kości, (ta) sieć - (te) sieci,(ta) ość - (te) ości, (ta) boleść - (te) boleści itd. Jak widać, pluralne zakończenie -ci dotyczy właśnie wyrazów l. poj. rodzaju żeńskiego o wygłosowym -ś, -ść.

Dlaczego więc poprawne (te) śmieci zmieniły się z czasem w (te) śmiecie? Otóż powodem niewątpliwie było to, że oprócz żeńskiej formy (ta) śmieć funkcjonował równolegle w polszczyźnie wyraz rodzaju nijakiego (to) śmiecie, mający znaczenie zbiorowe (takie słowa noszą nazwę collectivum, jak np. listowie, grosiwo, a dawniej liście; dziś liść) i odmieniający się następująco: (tego) śmiecia, (temu) śmieciu, (z tym) śmieciem, (o tym) śmieciu. Mówiono i pisano: W śmietniku jest za dużo śmiecia; Śmiecie wala się po podłodze.

Z biegiem lat zapomniano, że śmiecie to nazwa zbiorowa, i przez analogię do innych wyrazów pluralnych o zakończeniu -cie (np. goście, jegomoście) zaczęto ową formę traktować jako... liczbę mnogą - (te) śmiecie, do której "dorobiono" po jakimś czasie męską formę (ten) śmieć; dziś uznaje się ją za podstawową i odmienia według wzoru (ten) śmieć, (tego) śmiecia, (temu) śmieciowi, (z tym) śmieciem, (o tym) śmieciu).

Dlaczego więc w mianowniku l. mn. nie wskazuje się jednoznacznie na (te) śmiecie, tylko dopuszcza oboczność: (te) śmiecie albo (te) śmieci? Prawdopodobnie dzieje się tak właśnie przez wzgląd na to, że istniała kiedyś w polszczyźnie żeńska forma (ta) śmieć przyjmująca w mianowniku l. mn. postać (te) śmieci (`odpadki, resztki`).
Maciej Malinowski

Przełom nr 24 (944) 16.06.2010