A propos, gros, vis-a-vis

Polszczyzna łatwizna

Polszczyzna łatwizna
Od dawna zadomowione są w polszczyźnie tzw. wyrazy cytaty (lub wyrażenia cytaty) przejęte z języka francuskiego: à propos, vis-à-vis, gros. Charakteryzują się tym, że nie poddały się dotąd graficznemu spolszczeniu, tzn. muszą być zapisywane tak jak w oryginale (nie pisze się apropo, wizawi, gro). Rzecz jasna, muszą też być wymawiane tak samo jak w języku francuskim, czyli bez wygłosowego [s] i z akcentem (dwa pierwsze) na sylabie końcowej [apropo], [wi-za-wi], [gro] - jest to tzw. akcent oksytoniczny.
Niestety, duża część użytkowników polszczyzny o tym nie wie lub to bagatelizuje... Przeanalizujmy więc semantycznie, fonetycznie i gramatycznie przytoczone galicyzmy.

Najpierw o wyrażeniu à propos.
À propos znaczy `co do..., w związku z czymś, w odniesieniu do czegoś, nawiązując do czegoś` i pojawia się w wypowiedziach wtedy, gdy wprowadza temat, np.
À propos wczorajszego wystąpienia... Czy może mi pan przypomnieć główną myśl?;
À propos tego, o czym mówisz... Czy jesteś w stanie pojechać jutro ze mną do miasta?
À propos meczu Polska - Portugalia... Jak go oceniasz?
Mówi się też czasem i pisze nie à propos, co znaczy `bez związku z tematem`, np.
Jego pytania podczas zebrania były zupełnie nie à propos.
Za synonimy à propos uważa się a właśnie; przy okazji; przy sposobności; na marginesie; swoją drogą.
Żeby więc nie narażać się na kąśliwe uwagi słuchaczy, trzeba zapamiętać poprawną definicję wyrażenia à propos, wymowę i ortografię. Nad literą a musi się pojawić kreseczka "na Szczecin", czyli à. Nie wolno jej opuszczać ani zmieniać jej kierunku "na Suwałki". By się przed tym uchronić przy pisaniu, w edytorze tekstu Word należy wejść do zakładki "Symbol" i znaleźć à bądź À (gdy rozpoczynamy pisać od galicyzmu).

Równie rozpowszechnione jest w polszczyźnie określenie vis-à-vis. Dosłownie vis-à-vis znaczy `twarzą w twarz` (fr. vís `twarz, oblicze`, od łac. visus `zjawisko, wygląd`), stąd wtórne znaczenie `naprzeciwko, naprzeciw siebie np. mieszkająca, pracująca, siedząca osoba`.

Niektórzy sądzą, że vis-à-vis ma związek z łacińskim słowem vis `siła` i dlatego należy je wymawiać jako [wizawis], co ma niby znaczyć `siła naprzeciwko siły`. Nic bardziej błędnego... Etymologicznie owo wyrażenie przywołuje inną łacińską formę, visus (`zjawisko, wygląd`), ale jest rdzennie francuskie i dlatego wymawia się je z pominięciem końcowej głoski s.
Jak widać, i w wypadku tego określenia występuje litera à, oddzielona po obydwu stronach dywizem od powtórzonego członu vis.
Na marginesie dodam, że podobnie zapisuje się inne francuskie wyrażenie - bric-à-brac, jednak inaczej niż vis-à-vis się je wymawia, tzn. z końcową głoską [brikabrak]. Nazywa się tak zbiór przedmiotów o charakterze antykwarycznym, np. meble, porcelana, pochodzących z różnych epok; mających różną wartość` (słownie bric-à-brac to `rupiecie). Określenie bric-à-brac pozostaje w języku polskim nieodmienne.

Przy okazji kilka słów o wyrażeniu vis comica. Jest ono latynizmem i dlatego artykułuje się je z głoską s: [wis komika]. Należy również pamiętać o tym, że jest nieodmienne. Vis comica (dosłownie `siła komiczna`) to `właściwa niektórym ludziom, zwłaszcza aktorom, zdolność pobudzania innych do śmiechu`. Mówi się np. Grał rolę z właściwą sobie vis comica lub On ma w sobie prawdziwą vis comica.

Na koniec o rzeczowniku gros.
Gros to inaczej z fr. `większa część, większość`, np. Gros moich kolegów i koleżanek uczy się bardzo dobrze; Gros wolnego czasu młodzi ludzie spędzają przy komputerze. Nie wolno zapisywać gros jako gro (Gro moich kolegów i koleżanek...; Gro wolnego czas...) i mówić [gros] zamiast [gro]. I jeszcze jedno: gros nie znaczy `wiele, mnóstwo`!
Dodam, że słowniki notują drugie znaczenie wyrazu gros `dwanaście tuzinów`, jednak w tym wypadku wymawia się go z głoską s, gdyż chodzi o słowo francuskie grosse (douzaine), co dosłownie znaczy `wieki tuzin`. Ten francuski wyraz artykułuje się jako [gros], został więc spolszczony, zaliczony do rzeczowników rodzaju męskiego i zapisuje się go jako gros i normalnie odmiania (gros, grosa, grosowi, z grosem, o grosie; grosy, grosów, grosom, z grosami, o grosach).
Zapamiętajmy więc, że zawsze pisze się à propos, vis-à-vis, gros (w tych ostatnich kreseczka nad a "na Szczecin", a nie "na "Suwałki"), ale wymawia [apropo], [wizawi], [gro]. Artykułowanie [apropos], [wizawis] bądź [apropos], [wizawis], [gros] uznaje się za rażące...

Maciej Malinowski jest mistrzem ortografii polskiej (katowickie "Dyktando"), autorem książek "(...) boby było lepiej", "Obcy język polski" i "Co z tą polszczyzną"

Przełom nr 11 (1032) 14.3.2012