Polszczyzna łatwizna (17)

Bardzo często widuję w tekstach (gazetowych, internetowych, ogłoszeniowych) błędnie zapisane wyrażenia typu lista przebojów wszechczasów, sportowiec wszechczasów, top wszechczasów, romans wszechczasów. Są one błędne dlatego, że wszechczasów zostało zapisane łącznie, tymczasem pisze się to rozdzielnie - jako wszech czasów, bo to inaczej wszystkich czasów. Dlatego zawsze musi to być lista przebojów wszech czasów, sportowiec wszech czasów, top wszech czasów, romans wszech czasów (z członem wszech czasów zapisanym rozdzielnie).

Warto zapamiętać, że w wyrażeniu wszech czasów występuje zaimkowa forma dopełniaczowa liczby mnogiej wszech obecna jeszcze chociażby w określeniu ze wszech miar (np. Był to gość ze wszech miar godny zaufania). Prawie zupełnie wyszedł z życia mianownik owego zaimka, ale tu i ówdzie obecne są formy innych przypadków: wszech, wszem, wsze. Mówi się po wsze czasy (inaczej: po wszystkie czasy) czy wszem wobec i każdemu z osobna (inaczej: wszystkim razem i każdemu z osobna). Przypomnę, że wszech, wszem, wsze to dawne postacie dopełniacza (a także miejscownika), celownika i biernika liczby mnogiej zaimka wszy(stek). Nie mam wątpliwości, że niepoprawna pisownia wyrażenia wszech czasów (czyli łączna wszechczasów) bierze się z tego, że są w polszczyźnie przymiotniki i rzeczowniki zaczynające się od wszech-, np. wszechświat, wszechmiłosierny, wszechstronny, wszechnica, wszechmogący, wszechwiedzący. Te zapisuje się łącznie, gdyż wszech znaczy tu zupełnie co innego niż wszech w wyrażeniu wszech czasów: a) `wskazuje na powszechność tego, co wyraża drugi człon wyrazu`, np. wszechobecny, wszechświatowy, wszechwładny, wszechzwiązek, lub b) `wskazuje na najwyższy stopień, największe nasilenie tego, co wyraża drugi człon wyrazu`, np. wszechmocny, wszechpotężny.

Nie wszyscy wiedzą o owej gramatyczno-ortograficznej prawdzie, a więc nie potrafią odróżnić pisowni wyrazów wszechświat, wszechmoc od pisowni wyrażeń wszech czasów, wszech nauk itp. Dobrze jest sobie uzmysłowić, że nie ma w polszczyźnie wyrazu wszechczas (a w l. mn. formy te wszechczasy). Gdyby był, wówczas pisałoby się wszechczasów...
Niedawno językoznawcy wprowadzili do obiegu słowo wszechwaga używane w konstrukcji mistrz, czempion wszechwag, czyli `mistrz świata wagi ciężkiej uznawany przez wszystkie najważniejsze federacje bokserskie`. Jest bardzo prawdopodobne, że właśnie pod wpływem pisowni mistrz wszechwag upowszechnia się pisownia mistrz wszechczasów. Na razie jest to spore ortograficzne uchybienie. Również mało kto wie, że powinno się mówić i pisać wszem wobec, a nie: wszem i wobec, jak to się często słyszy. Polszczyzna zna je od stuleci, najbardziej z początkowej formuły dawnych apeli czy rozporządzeń, jak chociażby rozporządzenia z 1791 r. w „Gazecie Narodowej”: My, Stanisław August, wszem w obec i komu o tym wiedzieć należy, wiadomo czynimy, i wielu innych tekstów zaczynających się od słów: wszem wobec i każdemu z osobna... albo wszem wobec, którzy wiedzieć powinni, oraz każdemu z osobna.
Przez długi czas pisano w obec (rozdzielnie) jak w apelu My, Stanisław August, wszem w obec i komu o tym wiedzieć należy... Owo wszem w obec znaczyło `wszystkim w ogólności, w obecności`, istniał bowiem w polszczyźnie wyraz rodzaju żeńskiego obec, który znaczył `ogół, ogólność`. Kiedy jednak wyszedł z użycia, nie rozumiano i całego określenia wszem w obec. Zaczęto pisać wszem wobec (a więc z członem w obec jako jednym słowem). Formułka straciła na wyrazistości i niebawem między człony wszem oraz wobec wstawiono spójnik i, tworząc nonsensowne wyrażenie wszem i wobec.
Cóż by to miało bowiem znaczyć wszem i wobec? Słowo wobec jest współcześnie przyimkiem występującym w wielu nowych definicjach (`stosunku do czego, na skutek czego, na tle czego`; `w obecności kogoś lub czegoś`) lub w postaci wobec tego jako spójnik między zdaniami.
Mówmy więc zawsze wszem wobec, co znaczy `wszystkim razem zebranym, wszystkim w ogólności`, i piszmy lista przebojów wszech czasów, co znaczy `wszystkich czasów.

Przełom nr 42 (910) 21.10.2009