Od harcownika do harcerza

Polszczyzna łatwizna (105)

Wyraz harcerz wszedł do polszczyzny już w XV w., jednak przez długi czas nie oznaczał tego, co dziś, czyli `członka dziecięcej organizacji skautingu`. Harcerzem (pisano także niekiedy hercerz albo arcerz) nazywano albo `żołnierza lekkozbrojnego, harcownika, który brał udział w utarczce przed zasadniczą bitwą, albo `żołnierza należącego do przybocznej straży królewskiej, halabardnika`.

Jak widać, harcerzem był więc pierwotnie harcownik, czyli ktoś, kto uprawiał harc, tzn. `pojedynek przed bitwą`. Dawniej istniało bowiem w polszczyźnie słowo l. poj. (ten) harc, które oznaczało `walkę rycerzy ochotników obu nieprzyjacielskich wojsk staczaną przed rozpoczęciem bitwy`. Używał go np. Henryk Sienkiewicz, w "Ogniem i mieczem" (t. II, rozdział XXVI) pisał tak: Wychodził na harc pan Longinus, ale nikt przeciw niemu nie chciał stanąć - strzelano tylko doń z daleka.

Wyrażenie na harc należało więc rozumieć jako `na małą walkę, pojedynczą utarczkę z kimś`.

Dopiero później termin harc nabrał innego sensu. Ponieważ podczas harcu walczący żołnierze dawali popis zręczności w jeździe konnej, z czasem dostrzeżono w takim widowisku więcej zabawy czy psotnych igraszek niż prawdziwej bitwy i w ten sposób upowszechniło się pluralne określenie harce na wszelkiego rodzaju swawole, turnieje, zabawy, igraszki.

A zatem przed stuleciami harcerz miał wiele wspólnego z takimi wyrazami jak harce, harcownik, harcowanie, harcować. Ale uwaga: nie jest to słowo polskie, utworzyliśmy je na wzór staroczeskiej formy harcieř [wym. harcierz] pochodzącej z dawnych form niemieckich hartschier, hertschier, hatschier (`członek gwardii przybocznej cesarza niemieckiego i książąt niemieckich`). Te z kolei mają związek z włoskim rzeczownikiem arciere (`łucznik`, od arco `łuk`, łac. arcus).

Jak to się więc stało - mogą Państwo spytać - że na początku XX w. słowo harcerz zmieniło starodawne znaczenie i zaczęło nazywać polskiego `członka międzynarodowej organizacji młodzieżowej założonej przez Anglika Roberta S. Badena-Powella`?
Powód był prozaiczny: po prostu nie chciano się posługiwać angielskimi zapożyczeniami scout, scouting. Scouting (po spolszczeniu skauting) oparty był na trzech ogólnych zasadach, które reprezentowały jego podstawowe prawa i wierzenia: na obowiązku wobec Boga, na obowiązku wobec bliźnich i na obowiązku wobec samego siebie. Pierwsza zasada dotyczyła stosunku człowieka do wartości duchowych, druga odnosiła się do stosunku człowieka do społeczności w najszerszym znaczeniu tego słowa, a trzecia do obowiązków człowieka wobec samego siebie.

Przysięga skautowa z 1907 roku według sir. Roberta Baden-Powella brzmiała następująco: "Przysięgam na swój honor uczynić wszystko, co leży w mojej mocy, by spełnić obowiązek względem Boga i Króla. Nieść pomoc bliźnim w każdej potrzebie. Być posłusznym prawu skautowemu".
Skoro komuś w tamtym okresie nie przypadły do gustu wyrazy skaut i skauting, wskrzeszono dawne określenia harcerz i nadano mu nowy, nieco inny, przenośny sens `dzielny, sprawny młodzieniec`. Uznano je za właściwe, gdyż każdy harcerz ma do wykonania harc, tzn. jakieś indywidualne zadanie kształtujące jego charakter i przełamujące wszelkie słabości`.
Twórca nowej organizacji młodzieżowej Andrzej Małkowski ujął to w słowach: harcerstwo to skauting plus niepodległość, żeby podkreślić różnicę w ówczesnych priorytetach polskiego harcerstwa i światowego skautingu.

Maciej Malinowski
Autor jest mistrzem ortografii polskiej (katowickie "Dyktando"), autorem książek "(...) boby było lepiej", "Obcy język polski" i "Co z tą polszczyzną?"

Przełom nr 27 (997) 6.7.2011