O poprawnym akcentowaniu wyrazów gimnazjum, liceum, technikum, muzeum

Polszczyzna łatwizna. Maciej Malinowski jest mistrzem ortografii polskiej (katowickie „Dyktando”), autorem książek „(...) boby było lepiej”, „Obcy język polski” i „Co z tą polszczyzną”

Polszczyzna łatwizna. Maciej Malinowski jest mistrzem ortografii polskiej (katowickie "Dyktando"), autorem książek "(...) boby było lepiej", "Obcy język polski" i "Co z tą polszczyzną"

W polszczyźnie występuje kilka wyrazów zapożyczonych z języka łacińskiego (z pochodzenia jednak greckich) kończących się w l. poj. na -um. Należą do nich m.in. gimnazjum, liceum, technikum, muzeum.
Są to rzeczowniki rodzaju nijakiego charakteryzujące się tym, że w l. poj. pozostają nieodmienne, w l. mn. zaś podlegają deklinacji (w dopełniaczu przyjmują męską końcówkę -ów: gimnazjów, liceów, techników, muzeów).

Skupmy się jednak na sposobie ich wymawiania.

Wyrazy gimnazjum, liceum i muzeum mają akcent paroksytoniczny, tzn. na przedostatniej sylabie od końca. Dzieje się tak dlatego, że zarówno w grece (gymnasion, lykeion, mouseion), jak i łacinie (gymnasium, lyceum, musaeum) wymawia się je z takim właśnie przyciskiem, a zatem na gruncie polskim nie powinno się tego zmieniać.

Niestety, akcentowanie pierwszej sylaby w wyrazach liceum czy muzeum (gimnazjum wymawia się raczej poprawnie) spotyka się dość często. Przytrafia się to nawet osobom dbającym o poprawność w wysławianiu się. Pamiętają oni, że w niektórych rzeczownikach grecko-łacińskich o zakończeniu -ika, -yka (np. politechnika, gramatyka, retoryka) przycisk pada nie na drugą sylabę od końca, ale na trzecią, więc automatycznie muzeum, liceum akcentują podobnie. A to błąd...

Warto zajrzeć do Wielkiego słownika poprawnej polszczyzny PWN pod redakcją Andrzeja Markowskiego (Warszawa 2004), żeby się o tym przekonać. Odpowiednie informacje dotyczące wymowy znajdziemy przy haśle muzeum na s. 566, a przy haśle liceum na s. 477.
Powodem tego dość rozpowszechnionego uchybienia (mówią tak chociażby dziennikarze telewizyjni...) może być niesłuszne odwoływanie się do wyrazów muzyka czy liryka, w których akcentuje się pierwszą sylabę.

Nasze muzeum miało w grece postać muséíon [czyt. musejon] i początkowo oznaczało `miejsce przebywania Muz, przybytek Muz`. Myśmy przejęli je do polszczyzny w nieco zmodyfikowanej formie (muzeum), będącej zlatynizowaną postacią greckiego muséíon, czyli musaeum (tam też wyraz ten akcentowany jest na przedostatniej sylabie).
Rzeczownik liceum trafił do polszczyzny również za pośrednictwem języka łacińskiego (łac. licaeum), ale - jak już wspomniałem - jest z pochodzenia grecki (gr. Lykéion).

Słowem Lykéion Grecy nazywali w Atenach park ku czci Apollona Lýkeiosa (czyli Apollina Likejskiego). Lykéionem nazywano więc święty gaj Apollina. Zauroczony owym miejscem Arytosteles (uczeń Platona) postanowił założyć tam szkołę filozoficzną.
Jak widać, Lykéion był pierwotnie nazwą własną szkoły Arystotelesa w Atenach, dopiero później stał się określeniem pospolitym, którego używano w odniesieniu do innych szkół antycznych w Grecji, prowadzonych przez filozofów.

Do polszczyzny słowo liceum weszło już w postaci zlatynizowanej (z łac. licaeum) na początku XIX w. O dziwo, początkowo odnoszono je do szkół wyższych, dopiero później upowszechniło się jako nazwa szkoły średniej.

Inaczej za to akcentowany jest wyraz technikum (łac. technicum). Przede wszystkim należy zaznaczyć, że etymologicznie chodzi o skrót wyrażenia technicum liceum (dosłownie `techniczne liceum`). Później człon drugi odpadł i upowszechnił się samodzielny rzeczownik technikum, jak wiadomo, nazywający `średnią szkołę zawodową, której ukończenie daje tytuł technika i możliwość podjęcia studiów`.
Słowo technikum akcentuje się na trzeciej sylabie od końca, gdyż taki przycisk mają łacińskie przymiotniki technicus, technica, technicum (= techniczny, techniczna, techniczne). Włączając przed laty do obiegu leksykalnego nowy twór (technikum), leksykografowie uszanowali zwyczaj łaciński akcentowania tego słowa i postanowili, że również w polszczyźnie przycisk będzie w nim spoczywał na pierwszej sylabie.

To samo dotyczy rzeczownika technika w znaczeniu: `ogół środków i czynności związanych z produkcją dóbr materialnych; sposób wykonywania jakichś prac, czynności`; (vide: Wielki słownik poprawnej polszczyzny PWN, s. 1169).
Przełom nr 5 (1076) 30.1.2013