Rządzić, ale: żądać; Big Mac, ale Big Maki (nie: Big Mac`i)

Polszczyzna łatwizna. Maciej Malinowski jest mistrzem ortografii polskiej (katowickie „Dyktando”), autorem książek „(...) boby było lepiej”, „Obcy język polski” i „Co z tą polszczyzną”

Polszczyzna łatwizna. Maciej Malinowski jest mistrzem ortografii polskiej (katowickie "Dyktando"), autorem książek "(...) boby było lepiej", "Obcy język polski" i "Co z tą polszczyzną"

W tym odcinku "Polszczyzny łatwizny" skupimy się na czasownikach rządzić i żądać (a także przedrostkowych, np. porządzić, zarządzić, zarządzać i pożądać, zażądać), przymiotniku porządnym i imiesłowie przymiotnikowym pożądany.
Jak widać, wszystkie te wyrazy są do siebie podobne brzmieniowo, ale raz zapisuje się je przez rz, a raz przez ż. Dzieje się tak dlatego, że mają różne pochodzenie i nie należą do jednej rodziny.

Nie popełnimy ortograficznego uchybienia, jeśli czasownik rządzić (czyli inaczej `sprawować rządy, władzę nad kimś albo nad czymś, panować, władać, kierować kimś albo czymś`) zawsze będziemy łączyć z wyrazem rząd w znaczeniu `sprawowanie władzy, zarządzanie czymś`, a czasownik żądać z rzeczownikiem żądanie (`usilne domaganie się czegoś`) lub żądza (`silne, gwałtowne pragnienie czegoś`).

Zdradzę państwu, że w dawnej polszczyźnie istniały obok siebie przymiotniki żądny czegoś, tzn. `pragnący czegoś, chciwy czegoś` (np. żądny bogactwa, władzy, zaszczytów), i rządny, czyli `taki, który dobrze rządzi, gospodaruje` (np. rządny gospodarz, rządny wójt).

Dzisiaj ten drugi wyszedł z użycia, a pierwszym posługujemy się rzadko. Mamy za to przymiotnik porządny związany z wyrazem rząd, ale w znaczeniu `przedmioty stojące, umieszczone jeden za drugim lub jeden koło drugiego`.
Słowo porządny miało wyjściową definicję `występujący w swojej należytej kolejności`, dopiero później nabrało sensu `należyty, prawidłowy, zgodny z normą prawną, moralną, rytualną`.

Z kolei imiesłów pożądany (`upragniony, pomyślny, mile widziany`) pisze się przez ż, gdyż łączy się z czasownikiem pożądać, czyli `silnie czegoś pragnąć`.

Czasownika żądać, czyli `upominać się o coś; domagać się, wymagać`, dawniej używano również jako synonimu czasowników `pragnąć, chcieć`. W tym właśnie znaczeniu posłużył się słowem żądać Adam Mickiewicz w wierszu "Niepewność": Napisał tak:

Gdy cię długo nie oglądam, czegoś mi braknie, kogoś widzieć żądam.
Poeta wcale nie chciał powiedzieć, że się dopomina, domaga czegoś, kogoś, lecz że tęskni za kimś, pragnie czyjegoś widoku.

Tak samo rozumiał czasownik żądać Julian Ursyn Niemcewicz, pisząc:
Zacząłem tęsknić do rodowitego kraju mego, żądając po tylu podróżach i pracach spocząć w miejscach, gdziem spędził młode moje lata.
I w tym wypadku żądając znaczy `pragnąc`.

***
Teraz o innej kwestii ortograficznej, tzn. o tym, jak należy zapisywać nazwę hamburgera Big Mac, kiedy się ją odmienia i kiedy występuje w liczbie mnogiej.

Jedni uważają, że po członie Mac nie należy stawiać apostrofu, czyli że poprawnie jest Big Maca, Big Macowi, o Big Macu, inni ów znak interpunkcyjny by stawiali i pisali Big Mac`a, Big Mac`owi, o Big Mac`u. ach.
Za jednie poprawny uważa się zapis bez apostrofu, czyli Big Maca, Big Macowi, o Big Macu. Nazwę Big Mac artykułujemy z głoską k na końcu: [Big Mak], [Big Maka], [Big Makach]. Drugi wyraz kończy się spółgłoską, a więc w zapisie nie ma mowy o oddzielaniu tego słowa apostrofem od końcówki fleksyjnej -a, -owi, -em, -u itp.
Oto poprawny zapis nazwy produktu o nazwie Big Mac, czyli `dużego hamburgera z podwójną porcją mięsa i dodatkową warstwą bułki, oferowanego od 40 przeszło lat w sieci restauracji fast food McDonald`s`:
l. poj.:
M. Big Mac, D. Big Maca, C. Big Macowi, B. Big Mac a. Big Maca, N. z Big Makiem (tutaj litera c przechodzi w k, gdyż głoska c zmienia się w miękkie k` oddawane w druku przez ki-), Ms. o, na, w Big Macu, W. o, Big Mac!;
l. mn.
M. Big Maki (tutaj litera c przechodzi w k, gdyż głoska c zmienia się w miękkie k` oddawane w druku przez ki-), D. Big Maców, C. Big Macom, B. Big Maki (tutaj litera c przechodzi w k, gdyż głoska c zmienia się w miękkie k` oddawane w druku przez ki-), N. z Big Macami, Ms. o, na, w Big Macach, W. o, Big Maki! (tutaj litera c przechodzi w k, gdyż głoska c zmienia się w miękkie k` oddawane w druku przez ki-).
Jak widać, tylko kilka form zapisuje się przez k (z Big Makiem, te Big Maki, o, Big Maki!), czyli tam, gdzie występuje miękka głoska k`. Nie może wchodzić w grę pisownia z Big Maciem, te Big Maci, gdyż wtedy czytałoby się to jako [z Big Maćiem], [te Big Maći].
Rzecz jasna, odpada również zapis z apostrofem Big Mac`iem, Big Mac`i, ponieważ - co wykazałem - używa się tego znaku wyłącznie wtedy, gdy końcowa głoska nie wchodzi w odmianie do wymowy (np. George`a Harrisona).
Przełom nr 19 (1090) 15.05.2013