W czym mogę pomóc (a nie: pomóż)?

Polszczyzna łatwizna (8)

Nie będę ukrywał, że jest coś z zakresu kultury języka, co mnie szczególnie irytuje. Mianowicie to, gdy w sklepie bądź u fryzjera słyszę: W czym mogę pani, panu p o m ó ż?; Jak panią, pana o s t r z y ż? Nie chodzi mi w tym wypadku o to, że pierwszy zwrot jest niepotrzebną kalką z języka angielskiego, dosłownym tłumaczeniem Can I help you? (a więc można by go sobie w ogóle darować), ale o to, że obydwa wypowiedzenia zawierają poważny błąd gramatyczny! Chodzi o formy pomóż, ostrzyż.
Używając konstrukcji W czym mogę panu pomóż; Jak pana ostrzyż, użytkownicy polszczyzny dają dowód tego, że nie odróżniają form trybu rozkazującego pomóż, ostrzyż od bezokoliczników pomóc, ostrzyc. Tymczasem już sam sens wypowiedzi powinien wystarczająco podpowiedzieć, co wybrać.Jak panią, pana ostrzyc?; W czym mogę pani, panu pomóc? - tylko w taki sposób należy się zwracać do klientów. Chyba że sprzedawca i kupujący są w bardziej zażyłych kontaktach; wtedy prośba Pomóż mi się z tym szybciej uporać bądź uwaga Ostrzyż się, bo masz za długie włosy są jak najbardziej na miejscu. Forma trybu rozkazującego może być nawet wzmocniona jedną partykułą bądź nawet dwiema. Przyjaciółce wolno więc zwrócić się do przyjaciółki fryzjerki: Przystrzyżże mi szybko grzywkę, bo mnie denerwuje; Zróbże mi paznokcie, bo idę na przyjęcie lub Przystrzyżżeż mi szybko grzywkę, bo mnie denerwuje; Zróbżeż mi paznokcie, bo idę na przyjęcie. Pisownia przystrzyżżeż, zróbżeż może się komuś wydać dziwna, błędna. Tymczasem nie, jest jak najbardziej poprawna. Wiadomo, że partykułę że pisze się zawsze łącznie, w drugim wypadku została ona jeszcze wzmocniona o drugie ż.

Popatrzmy: z rozkaźnika przystrzyż + że + ż (od przystrzyc) musi powstać forma przystrzyżżeż, nie ma innego wyjścia.Tak samo napiszemy: Odejdźżeż wreszcie ode mnie; Strzeżżeż się tych miejsc; Rozżarzżeż moje serce; Przestrzeżżeż go przed konsekwencjami.
Coś mi się wydaje, że zdziwiła Państwa nietypowa pisownia przytoczonych zwrotów, w których w formie trybu rozkazującego występuje zbitka literowa żeż. Przyznaję - rzadko spotyka się takie wyrazy, mało kto tak mówi, a tym bardziej pisze. Niewątpliwie wypowiedzi z użyciem form partykułowych charakterystyczne są dla gwar ludowych. Stosują je też często świadomie pisarze dla celów artystycznych, kiedy chcą się posłużyć dialogami przypominającymi język potoczny ludzi mieszkających na wsi. Dodanie wówczas do takich wypowiedzi partykuły wzmacniającej -że (czasem podwojonej -żeż) uwydatnia uczuciowe zaangażowanie, złość, wolę, prośbę itp. mówiącego. Widać różnicę w zdaniach:

1. Odejdź wreszcie ode mnie; Strzeż się tych miejsc; Rozżarz moje serce; Przystrzyż mi grzywkę!; Przestrzeż go , a w zdaniach: 2. Odejdźże wreszcie ode mnie; Strzeżże się tych miejsc; Rozżarzże moje serce; Przystrzyżże mi grzywkę!; Przestrzeżże go oraz w zdaniach: 3. Odejdźżeż wreszcie ode mnie; Strzeżeż się tych miejsc; Rozżarzżeż moje serce; Przystrzyżżeż mi grzywkę!; Przestrzeżżeż go? Prawda, że to inna ekspresja? Trzeba zapamiętać, że partykułę -że (-ż) pisze się z wyrazem poprzedzającym zawsze łącznie, a więc: chodźże, dajże, chodźmyż, czemuż, tenże, tamże, bodajże. Istnieją jednak w polszczyźnie partykuły (jest ich większość), które mają pisownię rozdzielną, np. Chodź no tu, kolego, do mnie; Niech no tylko pokaże mi się na oczy!; Podejdź no do mnie, niech ci się przyjrzę.

Uważajmy też na wyraz bodajże. Bodajże to wzmocniona partykuła bodaj znacząca pewnie, podobno, np. Było to bodajże wczoraj. Należy ją odróżnić od wyrażenia bodaj że użytego przykładowo w zdaniu Bodaj że to jeszcze nie tragedia. Pisze się w tym wypadku bodaj że (osobno), gdyż że nie jest tu partykułą, tylko spójnikiem. Ponadto warto wiedzieć, że pisze się ożeż ty! (a nie: ożesz ty! lub o żesz ty!, lub o żeż ty!). Jest to połączenie wykrzyknika o z dwiema partykułami (że + ż) tak samo jak ejże!, ejżeż! oraz hejże!, hejżeż! i musi być pisane łącznie. Tak samo należy zrobić z zaimkiem przysłownym pytajnym jakże (np. Jakże oni sobie poradzą!), jeśli chcemy go jeszcze bardziej emfatycznie wzmocnić. Napiszemy więc Jakżeż oni sobie poradzą! (a nie: Jakżesz oni sobie poradzą!) Błędne jakżesz spotyka się nawet w tekstach pisanych. Pisownia z żeż sprawiła swego czasu kłopot samym językoznawcom! Przez długie lata Słownik ortograficzny języka polskiego PWN pod red. prof. Mieczysława Szymczaka podawał pisownię niechżesz zamiast niechżeż. Wykrył to i usunął na szczęście prof. Edward Polański, kiedy przygotowywał Nowy słownik ortograficzny PWN w połowie lat 90. ub. wieku.

Przełom nr 33 (901) 19.08.2009