Nieraz i nie raz, naraz i na raz, także i tak że

Maciej Malinowski jest mistrzem ortografii polskiej (katowickie „Dyktando”), autorem książek „(...) boby było lepiej”, „Obcy język polski” i „Co z tą polszczyzną”

Maciej Malinowski jest mistrzem ortografii polskiej (katowickie "Dyktando"), autorem książek "(...) boby było lepiej", "Obcy język polski" i "Co z tą polszczyzną"

Czy zdarzyło się Państwu zastanawiać, jak się pisze: nieraz czy nie raz?, naraz czy na raz?, także czy tak że?Jeśli tak, to omówienie przeze mnie tej kwestii sporo wyjaśni.

Najpierw o nieraz i nie raz. Według tego, co zawierają przepisy ortograficzne, pisze się nieraz (łącznie) w znaczeniu `często, wielokrotnie, niekiedy, czasem` oraz nie raz w logicznych przeciwstawieniach, np. nie raz, ale dwa razy; nie raz i nie dwa, ale wielokrotnie. Niby proste, a jednak pojawiają się wątpliwości...

Proszę się przyjrzeć zdaniom:
Zrobię to jeszcze nie raz! - odgrażała się koleżankom.
Nie raz bywała w trudnej sytuacji finansowej.
Nie raz ci to wypomnę!
Czy zawierają one błąd ortograficzny?
Gdyby trzymać się reguły słownikowej, trzeba by odpowiedzieć twierdząco. Wyrażenie nie raz występuje tu przecież samodzielnie (bez drugiego członu nie dwa), a zatem nie powinno być napisane rozdzielnie, tym bardziej że akcent pada na nie.
Z opresji wybawiają nas autorzy Słownika wyrazów kłopotliwych PWN, którzy twierdzą, że w sytuacji gdy piszącemu chodzi o podkreślenie członu raz, może on pominąć domyślne uzupełnienie (`jeszcze co najmniej dwa razy`) i użyć pisowni nie raz.
Zapis łączny nieraz zasadniczo przecież zmienia sens zdania:
Zrobię to jeszcze nieraz! (czyli: parokrotnie) - odgrażała się koleżankom.
Nieraz (czyli: często) bywała w trudnej sytuacji finansowej.
Nieraz (czyli: wielokrotnie jeszcze) ci to wypomnę!
Jednym słowem, pisownia nie raz niekoniecznie musi być używana wyłącznie w logicznych przeciwstawieniach, np. nie raz, ale dwa razy.

Podobnie rzecz się dzieje z pisownią naraz i na raz. Obydwa określenia mają klarowną definicję: naraz znaczy `nagle, niespodziewanie`, ale także `jednocześnie, razem`, wyrażenie na raz - `na jeden raz`. Może też być komenda `na raz` (proszę zajrzeć do słowników ortograficznych, zarówno tych starszych, jak i nowych).
Napiszemy więc:
Naraz (czyli: nagle) usłyszeliśmy okropny huk.
Wspinał się na górę po dwóch stopniach naraz (czyli: jednocześnie),
ale:
Tego lekarstwa wystarczy ci na raz (na jeden raz).
Na raz (na komendę "raz") wstajemy, na dwa klaszczemy.
Wielu użytkowników polszczyzny nie potrafi też odróżnić słowa pisanego łącznie od wyrażenia będącego połączeniem przysłówka tak i spójnika że, czyli tak że. W zdaniu Przez cały dzień padał deszcz, tak że zostaliśmy w domu - musimy napisać tak że (rozdzielnie), gdyż znaczy ono`zatem`. Także (zapisane łącznie) to synonim wyrazów też, również i w tym kontekście nie ma sensu.
Zwykle z kontekstu, z sensu zdania, jednoznacznie wynika, czy chodzi o wyraz także (`również, też`), czy o wyrażenie tak że (znaczące `w taki sposób, że...` oraz `tak więc`, `a więc`, `zatem`, `toteż`, `dlatego`, `tym samym`, `ergo`, `przeto`).
Przyjrzyjmy się poprawnemu użyciu słowa także:
- Firma zajmowała się sprzedażą komputerów na miejscu, ale także (`również`) oferowała sprzedaż wysyłkową;
- Kasia miała nienaganne maniery, a także (`również`) czarowała wszystkich nietuzinkową urodą;
- Tomek świetnie się uczył, jednak także (`również`) odnosił sukcesy w sporcie.
A oto właściwe zastosowanie w zdaniu wyrażenia tak że:
- Nie było mnie w domu, tak że (`a zatem`) nic o tym nie wiem;
- Od rana lał deszcz, tak że (`a więc`) siedziałam w domu przed komputerem;
- Przyszedłem na spotkanie godzinę później, tak że (`toteż`) było już po wszystkim.
Przełom nr 43 (1064) 30.10.2012
Te ostatnie przykłady pokazują również, że w połączeniu tak że nie stawia się przecinka przed spójnikiem że, tylko przed tak. Dzieje się tak dlatego, że na całe wyrażenie nie pada tzw. akcent zdaniowy, pełni ono za to funkcję spójnika zestawionego należącego do zdania podrzędnego. Dodatkowo obowiązuje tutaj zasada cofania przecinka.
Takich spójników bywa w polszczyźnie więcej, np. dopiero gdy; tak aby; taki jak; tam gdzie; ten sam co; teraz gdy; mimo że; tym bardziej że; w miarę jak; z chwilą gdy.
Oczywiście, inaczej rzecz się ma z tego typu wyrażeniami, gdy zostają użyte w innych konstrukcjach, np.
- Malec wrzeszczał tak, że trudno było wytrzymać;
- Powinieneś postępować tak, aby nikogo nie krzywdzić
- Ceniła go tym bardziej, że był człowiekiem wyrozumiałym.
W tym wypadku na człony tak i tym bardziej pada przycisk, więc przed spójnikami że i aby musi się pojawić przecinek.

Przełom nr 43 (1064) 30.10.2012