Krąg i kręg, okrąg i okręg

Polszczyzna łatwizna. Maciej Malinowski jest mistrzem ortografii polskiej (katowickie „Dyktando”), autorem książek „(...) boby było lepiej”, „Obcy język polski” i „Co z tą polszczyzną”

Polszczyzna łatwizna. Maciej Malinowski jest mistrzem ortografii polskiej (katowickie "Dyktando"), autorem książek "(...) boby było lepiej", "Obcy język polski" i "Co z tą polszczyzną"

Krąg i kręg oraz okrąg i okręg to dwa różne słowa, choć bardzo podobne do siebie brzmieniowo (i etymologicznie). Mają inne definicje, ale... odmieniają się jednakowo. Tym samym sprawiają użytkownikom polszczyzny sporo kłopotu.
Krąg występuje w kilku definicjach. Przede wszystkim oznacza coś kolistego, ale także - przenośnie - grupę, grono, zespół ludzi i zakres tematyczny czegoś, np. pojęć, zagadnień.

Kręg należy z kolei do słownictwa medycznego, to inaczej podstawowy element kostny kręgosłupa zbudowany z trzonu i łuku (z wyrostkami) tworzących kanał, przez który przechodzi rdzeń kręgowy.

Z jednej strony mówi się więc nakreślić krąg, zatoczyć krąg, krąg taneczny, krąg na wodzie, krąg osób, krąg przyjaciół, krąg znajomych, krąg zagadnień, krąg spraw, z drugiej kręg szyjny kręgosłupa, kręg guziczny, kręg lędźwiowy itp.

Warto wiedzieć, że różna postać graficzna mianownika obydwu wyrazów (raz samogłoska nosowa ą, a raz samogłoska nosowa ę) wykształciła się dość późno, gdyż dopiero pod koniec XIX wieku, a na dobre utrwaliła się w połowie lat 60. XX wieku. Pisownię kręg przeforsowali wówczas autorzy podręczników anatomicznych. Wcześniej również w znaczeniu medycznym używano formy krąg.
Dodatkowy kłopot związany z omawianymi wyrazami polega na tym, że odmieniają się one przez przypadki według... tego samego wzorca (jedynie biernik jest inny, M. = B.). Rzeczownik krąg (= koło), tak samo jak kręg (tu jest to oczywiste), przyjmuje w przypadkach zależnych formy z -ę:
- krąg (koło), D. kręgu, C. kręgowi, N. kręgiem, Ms. kręgu,
W. o krąg!
- kręg (szyjny), D. kręgu, C. kręgowi, N. kręgiem, Ms. kręgu,
W. o kręg!
W l. mn. już w I przypadku występują te same formy (czyli kręgi). Mówimy i piszemy:
- kręgi (koła), D. kręgów, C. kręgom, B. kręgi, N. kręgami, Ms. kręgach, W. o kręgi!
- kręgi (szyjne), D. kręgów,
C. kręgom, B. kręgi, N. kręgami,
Ms. kręgach, W. o kręgi!

Może łatwiej by było, gdyby za poprawną uchodziła deklinacja krąg, krąga, krągowi, krągiem, krągu oraz krągi, krągów, krągom, krągami, krągach, czyli zawsze z samogłoską rdzeniową -ą, kiedy by chodziło o znaczenie krąg - koło.
Jest to możliwe wyłącznie w wypadku nazwiska Krąg (np. Jacek Krąg). Odmieniamy je tak: D. Jacka Krąga, C. Jackowi Krągowi,
B. Jacka Krąga, N. Jackiem Krągiem, Ms. Jacku Krągu, a w l. mn. państwo Krągowie (a nie: Jacka Kręga, Jackowi Kręgowi itd.; państwo Kręgowie).

Podobnie gramatycznie zachowują się rzeczowniki okrąg i okręg. Współcześnie one również mają różne definicje, ale w mianowniku l. mn. przyjmują tę samą postać graficzną (okręgi) i w l. poj. odmieniają się jednakowo (z samogłoską ę).
Okrąg to 1. linia mająca kształt koła, 2. osoby, przedmioty itp. ustawione w kształt koła, 3. przestrzeń zamknięta linią kolistą, płaski przedmiot kształtu kolistego i 4. (w matematyce): krzywa płaska będąca zbiorem wszystkich punktów płaszczyzny znajdujących się w jednakowej odległości od ustalonego punktu.

Okręg zaś to inaczej 1. część kraju stanowiąca jednostkę sądową, kolejową itp. lub w niektórych krajach - administracyjną i 2. obszar odznaczający się określonymi właściwościami geograficznymi, sprzyjającymi rozwojowi pewnych dziedzin gospodarki.
Mówi się więc z jednej strony okrąg tancerzy, okrąg dzieci,wzory naokrąg w układzie współrzędnych, okrąg horyzontu, z drugiej - okręg wyborczy, okręg administracyjny, okręg rolniczy, okręg przemysłowy itp.

Wprawdzie słowniki języka polskiego zezwalają jeszcze na używanie słowa okręg w znaczeniu 1. i 2. należącym do wyrazu okrąg, ale zwykle nie korzysta się z tej możliwości (nie powie się okręg koła, okręg tancerzy czy okręg ziemski).

Trzeba wiedzieć, że z punktu widzenia etymologicznego zasadna jest wyłącznie postać graficzna okrąg (to synonim słowa krąg). Dlatego dawni autorzy pisali o trzech powiatach stanowiących okrąg i operowali wyrażeniami okrąg naukowy warszawski, okrąg wojskowy, okrąg górniczy itp. Dzisiaj obowiązkowo słowo okrąg musieliby zastąpić wyrazem okręg.

Dodam, że rzeczownikiem okręg w znaczeniu - obszar, dystrykt administracyjny, sądowy, wyborczy - zaczęto się na dobre posługiwać dopiero po drugiej wojnie światowej.

Przełom nr 13 (1135) 2.4.2014