Dwa i pół razy (nie: raza) Półtora roku, ale: półtorej godziny

Polszczyzna łatwizna (62)

Polszczyzna łatwizna (62)

Liczebniki ułamkowe pół i półtora sprawiają użytkownikom polszczyzny sporo kłopotu, zwłaszcza gdy występują w konstrukcjach z przyimkami i rzeczownikami.

Najpierw o liczebniku pół...
Przede wszystkim trzeba wiedzieć, że jest on nieodmienny. Mówi się i pisze: pół dnia, pół słowa i pół godziny; od pół dnia, od pół słowa i od pół godziny; na pół dnia, na pół słowa i na pół godziny; w pół stołu, w pół słowa i w pół godziny.
Jak widać, przyimki stojące przed wyrażeniem zawierającym liczebnik pół nie wpływają na formę gramatyczną rzeczownika określającego - występuje on zawsze w dopełniaczu.

Jedyne wyjątki to te, kiedy pół pojawia się w towarzystwie wyrazów godzina, rok, wiek. Wtedy za poprawne uznaje się wyrażenia przed pół godziną (a nie: przed pół godziny), po pół godzinie (a nie: po pół godziny), przed pół rokiem (a nie: przed pół roku), przed pół wiekiem (a nie: przed pół wieku), np. Do wypadku doszło przed pół godziną; Po pół godzinie było po wszystkim; Spotkaliśmy się przed pół rokiem; Przed pół wiekiem wyglądało to zupełnie inaczej.

Zapytajmy: co jest powodem nietypowej łączliwości składniowej liczebnika pół z rzeczownikami godzina, rok, wiek po przyimkach przed i po?

Otóż to, że jakiś czas temu językoznawcy zaakceptowali wyraz półgodzina (`połowa godziny, trzydzieści minut`) i wyraz półwiek (`pół wieku`), które odmieniają się tak samo albo podobnie jak godzina (półgodziny, półgodzinie, półgodziną, o/w półgodzinie) i półwiecze (półwieku, półwiekiem).

Właśnie pod wpływem odmiany przed półgodziną, po półgodzinie i przed półwiekiem, po półwieku zaczęto z czasem mówić i pisać przed pół godziną, po pół godzinie (zamiast przed pół godziny, po pół godziny); przed pół wiekiem (zamiast przed pół wieku). Wyrażenie przed półwiekiem wpłynęło z kolei skutecznie na konstrukcję przed pół rokiem (zamiast przed pół roku, co kiedyś uchodziło za normę).
To jednak nie wszystkie trudności związane z poprawnym używaniem liczebnika ułamkowego pół. Otóż, kiedy występuje on z liczebnikiem głównym, wówczas ma większą siłę oddziaływania i... decyduje o formie rzeczownika, np.
Chodził do szkoły jedynie trzy i pół roku (a nie: ...trzy i pół lat);
Przebywał w szpitalu dwa i pół miesiąca (a nie: ...dwa i pół miesiące);
Samolot spóźnił się cztery i pół godziny (a nie: ...cztery i pół godzin);
Kupił 10 i pół metra wykładziny dywanowej (a nie: ...10 i pół metrów).

Ale w narzędniku i miejscowniku, czyli gdy omawiane liczebniki wielowyrazowe są poprzedzone przyimkami przed i po, coraz częściej zaczynają dominować konstrukcje przed dwoma i pół milionami lat (zamiast przed dwoma i pół miliona lat); po dwóch i pół latach (zamiast po dwóch i pół roku), tzn. z formą rzeczownika dostosowaną do formy liczebnika głównego. Językoznawcy zastanawiają się, czy nie dopuścić ich do użytku...

Jest nawet odpowiedni wzorzec. Otóż słowo raz "łączy się" właśnie z liczebnikiem głównym, a nie ułamkowym. Mówimy i piszemy: dwa i pół razy, trzy i pół razy (a nie: dwa i pół raza, trzy i pół raza).
Nie mniejsze trudności sprawia rodakom posługiwanie się liczebnikiem ułamkowym półtora.

Przede wszystkim należy wiedzieć, że przyjmuje on dwie formy gramatyczne: półtora dla rodzaju męskiego i nijakiego oraz półtorej dla rodzaju żeńskiego. Oznacza to, że należy więc mówić i pisać:
- półtora kilograma, półtora jabłka (bo: ten kilogram, to jabłko), ale:
- półtorej godziny (bo ta godzina).

Półtora to inaczej `jeden i pół drugiego`. Dawniej używano formy półwtora, gdyż istniał w polszczyźnie liczebnik porządkowy wtór (`drugi`) odmieniający się rzeczownikowo: w rodzaju męskim i nijakim (ten) wtór, (tego) wtora (wtoru), w rodzaju żeńskim(ta) wtora, (tej) wtory; dopiero później upowszechniła się żeńska odmiana przymiotnikowa (tej) wtorej. Zbitkę spółgłosek -łwt w słowie półwtora trudno było jednak wymówić, więc uproszczono ją sobie do -łt. Tak oto powstała forma półtora.
Wiemy już, że trzeba mówić i pisać półtora dnia, półtora jabłka, ale: półtorej godziny. Ale jak będzie, gdy przed liczebnikiem ułamkowym półtora czy półtorej pojawią się przyimki (od, za, przed, po) i utworzy on z rzeczownikiem i przyimkiem wyrażenie przyimkowe?

Otóż pamiętajmy, że generalnie owe przyimki nie wpływają na formę rzeczownikową, która dostosowuje się do liczebnika półtora lub półtorej, czyli występuje w dopełniaczu:
- Mieli się zobaczyć za półtora miesiąca (a nie: za półtora miesiąc);
- Po półtora tygodnia (a nie: po półtora tygodniu) wszystko się wyjaśniło;

Przestała się martwić dopiero po półtorej godziny (a nie: po półtorej godzinie).
Jest jednak wyjątek. Za poprawne uważa się połączenie przed półtora rokiem (np. Spotkali się przed półtora rokiem), a nie: przed półtora roku. W tym wypadku forma rzeczownika występuje w narzędniku, "nie przejmując się" obecnością liczebnika półtora. Mówimy i piszemy przed półtora rokiem jak przed rokiem.

Dodam, że nietypowo zachowuje się liczebnik półtora z wyrazem raz. Należy mówić i pisać półtora raza większy, półtora raza dłużej,choć w dopełniaczu słowa raz występuje zwykle -u, np. pewnego razu, od razu, ani razu. Otóż wszystko przez końcówkę -a formy półtora, która "wymusza" niejako na wyrazie raz końcówkę -a (półtor-a raz-a).
Ale uwaga. Nietypowej formy raza, możliwej jedynie w połączeniu półtora raza, nie wolno przenosić na konstrukcje z użyciem innych liczebników ułamkowych (np. 2,5; 3,5; 4,5 itp.). Poprawnie mówi się i pisze dwa i pół razy, trzy i pół razy, cztery i pół razy itd., a nie: dwa i pół raza, trzy i pół raza, cztery i pół raza. Forma razy dostosowuje się tu do liczebników dwa, trzy, cztery, a nie do członu pół (jest on tu jak gdyby mniej ważny).
Maciej Malinowski
Autor jest mistrzem ortografii polskiej (katowickie "Dyktando"), autorem książek "(...) boby było lepiej", "Obcy język polski" i  "Co z tą polszczyzną?"

Przełom nr 37 (956) 15.09.2010