Sklep nowo otwarty (nie: nowootwarty) Dom wolno stojący (nie: wolnostojący), ale: Zestaw głośnomówiący

Polszczyzna łatwizna (89)

Polszczyzna łatwizna (89)

Jak by Państwo napisali:
- sklep nowootwarty czy sklep nowo otwarty?
- nowomianowany dyrektor czy nowo mianowany dyrektor?
- nowozatrudniony pracownik czy nowo zatrudniony pracownik?
Zdaje się, że postawiliby Państwo na pisownię łączną nowootwarty, nowomianowany, nowozatrudniony, bo przecież mają Państwo zakodowane w pamięci, że nie z przymiotnikami (jaki?) pisze się łącznie. Niestety, nie mieliby Państwo racji...
Dlaczego? Dlatego, że przytoczone wyrazy nie są przymiotnikami, lecz wyrażeniami, których człon pierwszy jest przysłówkiem (nowo), a drugi imiesłowem przymiotnikowym określanym przez ten przysłówek (otwarty, mianowany, zatrudniony).
W takim wypadku odpowiednia reguła ortograficzna każe pisać to rozłącznie.
Proszę sprawdzić to w Wielkim słowniku ortograficznym PWN pod red. prof. Edwarda Polańskiego (Warszawa 2006, s. 63, reguła [134]), a przekonają się Państwo, że mam rację, że zawsze pisze się: nowo otwarty, nowo mianowany, nowo zatrudniony, nowo wybrany, nowo wybudowany, nowo wydany, nowo wzniesiony, nowo zakupiony, nowo założony, nowo uruchomiony, nowo ustanowiony, nowo utworzony, nowo budowany, nowo nawrócony, nowo objawiony, nowo odkryty, nowo otrzymany, nowo poślubiony, nowo przybyły, nowo przyjęty itp.
Wyjątkowo należy pisać nowo narodzone dziecko, ale: nowonarodzone Dziecię w odniesieniu do Chrystusa (używa się też samego słowa Nowonarodzony pisanego od wielkiej litery), ponieważ w tym wypadku nie chodzi dosłownie o kogoś co dopiero co narodzonego (choć tak się co roku dzieje), lecz o stałą właściwość, cechę, przymioty Jezusa.
Ale coś Państwu zdradzę.
Okazuje się, że kiedyś pisało się omawiane wyrażenia... łącznie, czyli nowootwarty, nowopowstały, nowoprzyjęty itp. Zapis taki zatwierdzony był przez Komitet Ortograficzny Polskiej Akademii Umiejętności w uchwale z 21 kwietnia1936 r. i obowiązywał przez 20 lat. Dopiero w 1956 r. postanowiono, że skoro piszemy: daleko idący, świeżo malowany, ogólnie przyjęty itp., to to samo powinno dotyczyć wyrażeń nowo otwarty, nowo powstały, nowo przyjęty itp.
Identyczna (tzn. rozdzielna) ortografia dotyczy wyrażenia wolno stojący.
Mimo że spotyka się pisownię łączną wolnostojący (np. budynek wolnostojący, dom wolnostojący czy kominek wolnostojący) i padają tu argumenty, że nie chodzi o "czynność wykonywaną przez obiekt, budynek czy piec, tylko o to, że jest to rodzaj budynku, domu, pieca określający pewien zbiór ich cech", wciąż za jedynie poprawną uznaje się zapis rozłączny budynek wolno stojący, dom wolno stojący czy kominek wolno stojący.
Wyrażenie to zalicza się do tzw. zestawień, czyli określeń, w których pierwszy człon jest przysłówkiem, a drugim imiesłowem odmiennym lub przymiotnikiem określanym przez ten przysłówek (jak? wolno - przysłówek, stojący - imiesłów). Językoznawców nie przekonuje to, że wielu autorów ma inne zdanie i uważa, iż owo określenie mocno się zleksykalizowało, tzn. zrosło, i odbierane bywa przez piszących jak przymiotnik.
Tak się właśnie stało z dawnym zestawieniem głośno mówiący.
Kiedyś w słownikach ortograficznych podawano wyłącznie pisownię rozdzielną, ale kiedy na rynku pojawiły się telefoniczne zestawy głośnomówiące, wprowadzono zapis łączny, argumentując, że wyrażenie to się scaliło, a jego składniki nie wykazują już doraźnej cechy urządzenia. Dlatego pisze się dzisiaj człowiek głośno mówiący, ale: zestaw głośnomówiący Bluetooth w samochodzie.

Maciej Malinowski
Autor jest mistrzem ortografii polskiej (katowickie "Dyktando"), autorem książek "(...) boby było lepiej", "Obcy język polski" i "Co z tą polszczyzną?"

Przełom nr 12 (982) 23.3.2011