Nie masz konta? Zarejestruj się

Porady

Znam to od kulis (a nie: kulisów)

10.08.2011 16:04 | 0 komentarzy | 10 345 odsłon | red
Polszczyzna łatwizna (109)
0
Znam to od kulis (a nie: kulisów)
Maciej Malinowski
Wiesz coś więcej na ten temat? Napisz do nas

Polszczyzna łatwizna (109)

Rzeczowniki, które nie mają liczby pojedynczej, nazywa się fachowo łacińskim terminem pluralia tantum (dosłownie `tylko mnogie`). Sprawiają one nieco kłopotu głównie przy odmianie i wtedy, kiedy towarzyszą im liczebniki i zaimki.
Przyjrzyjmy się wyrazom rajtuzy, rajstopy, kalesony, dżinsy, drzwi, wczasy, skrzypce, obcęgi, drwa, wióry, kulisy, oświadczyny, zaręczyny itp. Jak brzmią ich odpowiednie formy w dopełniaczu?

Zanim odpowiemy na to pytanie, zwróćmy uwagę, że liczby pojedynczej nie mają też zwykle nazwy przedmiotów składających się z dwóch części, np. skrzypce (to pudło rezonansowe i smyczek), wrota (dwa skrzydła, czyli wrótnie), cepy (dzierżak i bijak).
Mogą jednak Państwo spytać, dlaczego do grupy tych wyrazów należą również drzwi.
Otóż do końca nie zostało to wyjaśnione. Jedni etymolodzy zakładają, iż najpierw była forma l. pojedynczej (ten) dwierz, później (to) dźwierze, ale że chodziło nie tylko o płytę zamykającą otwór wejściowy, ale także o obramowanie (tzw. odrzwia), więc z (tego) dwierza, (tego) dźwierza zrobiły się w końcu (te) drzwi,(te) dźwierze (ta druga forma wyszła z użycia). Być może stało się tak jeszcze dlatego, że dawniej spotykało się częściej niż dzisiaj tzw. drzwi dwuskrzydłe, tzn. mające dwa skrzydła.

W wypadku wyrazów rajtuzy, rajstopy, kalesony, dżinsy, kulisy, obcęgi, obcążki itp. kwestia ta nie istnieje. To rzeczowniki oznaczające przedmioty dwuczęściowe, a więc słusznie zakwalifikowane do pluralia tantum. Wątpliwości pojawiają się dopiero przy ich odmianie.
Okazuje się, że w wyrazach tych mogą występować różne końcówki liczby mnogiej i... nie ma na to żadnych reguł! Trzeba więc zapamiętać, że mówi się i pisze:
- rajtuzów, kalesonów, dżinsów (choć zespół Perfect śpiewał w „Autobiografii” o nowej parze dżins), obcęgów, ale: - rajstop, skrzypiec, wideł, drew, kulis, oświadczyn, zaręczyn.
Czasem możliwe są jednak formy oboczne, np. pakuły - pakułów albo pakuł, obcążki - obcążek albo obcążków, podwoje - podwoi albo podwojów.

Pułapki czyhają na nas także wtedy, gdy z omawianymi wyrazami zamierzamy użyć liczebników. Otóż zapamiętajmy, że mówi się dwoje drzwi, dwoje skrzypiec, ale raczej nie dwoje spodni, troje rajstop, tylko dwie pary spodni, trzy pary rajstop. Jak widać, w pierwszym wypadku są to liczebniki zbiorowe, w drugim liczebniki główne w połączeniu z wyrazem para.
Liczebniki zbiorowe muszą się za to obowiązkowo pojawić w towarzystwie rzeczowników zajęcia i ćwiczenia (np. dla studentów), gdyż w tym znaczeniu zajęcia i ćwiczenia należą do grupy pluralia tantum.

Pokażmy całą odmianę, wybierając liczebnik zbiorowy dwoje:
M. dwoje zajęć, ćwiczeń
D. dwojga zajęć, ćwiczeń
C. dwojgu zajęciom, ćwiczeniom
B. dwoje zajęć, ćwiczeń
N. z dwojgiem zajęć, ćwiczeń
Ms. o, na dwojgu zajęciach, ćwiczeniach
W. dwoje zajęć!, ćwiczeń!

Należy więc mówić i pisać:
- Dzisiaj nie mieliśmy dwojga zajęć i aż trojga ćwiczeń (a nie: dwóch zajęć, trzech ćwiczeń);
- Do końca semestru zostało jeszcze dwoje zajęć i troje ćwiczeń (a nie: dwa zajęcia i trzy ćwiczenia);
- Z trojgiem ostatnich zajęć i ćwiczeń (a nie: z trzema ostatnimi zajęciami i ćwiczeniami) nie mam najlepszych wspomnień;
- Nie byłam na dwojgu zajęciach i trojgu ćwiczeniach (a nie: na dwóch zajęciach i trzech ćwiczeniach) z gramatyki opisowej.
Wielu osobom połączenia wyrazowe typu dwoje zajęć, troje ćwiczeń wydają się sztuczne, dziwne. Przecież wolno powiedzieć jedne zajęcia, jedne ćwiczenia - argumentują.

Niestety, nie wolno. Liczebnik jeden nie ma form liczby mnogiej jedne, jedni. Można ich użyć wyłącznie wtedy, gdy znaczą `jacyś, jakieś, bliżej nieokreśleni, nieokreślone`, np. Jedni wolą brunetki, drudzy blondynki; Jedne chciały zostać, inne natychmiast wyjść.

Tak samo niepoprawne są określenia jedne wybory czy jedne światła. Wybory (`polityczne`) i światła (np. na drodze) to również wyrazy z grupy pluralia tantum wymagające zastosowania liczebników zbiorowych. Powiemy więc np. Nie zwyciężyli w ostatnich sześciorgu wyborach oraz Stałem dziś na trojgu światłach.

Maciej Malinowski
Autor jest mistrzem ortografii polskiej (katowickie „Dyktando”), autorem książek „(...) boby było lepiej”, „Obcy język polski” i „Co z tą polszczyzną?”

Przełom nr 31 (1001) 3.8.2011