Niedobry, ale: nie lepszy; Niełatwo, ale: nie bardzo; Nie palić, ale: niepalenie

POLSZCZYZNA ŁATWIZNA Maciej Malinowski jest mistrzem ortografii polskiej (katowickie „Dyktando”), autorem książek „(...) boby było lepiej”, „Obcy język polski” i „Co z tą polszczyzną”

POLSZCZYZNA ŁATWIZNA Maciej Malinowski jest mistrzem ortografii polskiej (katowickie "Dyktando"), autorem książek "(...) boby było lepiej", "Obcy język polski" i "Co z tą polszczyzną"

Duża część Polaków ma trudności z poprawnym zapisywaniem przeczenia nie z różnymi wyrazami, np. przymiotnikami, przysłówkami i rzeczownikami. Nie wiedzą, czy pisać je łącznie czy rozłącznie.

Ogólna zasada zawarta w części opisowej Wielkiego słownika ortograficznego PWN pod red. prof. Edwarda Polańskiego (Warszawa 2010, s. 79) głosi, że ,,nie" z przymiotnikami pisze się łącznie, np. niełatwy, niedrogi, nieduży, nieagresywny, niehałaśliwy, niemiły, nieodmienny, niekrakowski, niepolski, niesłony itp.

Ale dotyczy to jedynie stopnia równego. W stopniach wyższym i najwyższym ,,nie" z przymiotnikami pisze się rozdzielnie: nie lepszy, nie najlepszy; nie łatwiejszy, nie najłatwiejszy; nie gorszy, nie najgorszy.

Oto przykłady:
Ta sytuacja była naprawdę niedobra i nie lepsza od poprzedniej (niedobra - stopień równy; nie lepsza - stopień wyższy przymiotnika);
Pokój na poddaszu wydawał się nieduży, był jednak na pewno nie większy od tego, który znajdował się przy kuchni (nieduży - stopień równy; nie większy - stopień wyższy przymiotnika).

Ta sama reguła ortograficzna (co przy przymiotnikach w stopniu równym) odnosi się do zapisu partykuły przeczącej nie z przysłówkami utworzonymi od przymiotników, a więc: niełatwo (bo: niedrogi), niedużo (bo: nieduży), niedrogo (bo: niedrogi), niejasno (bo: niejasny), nietrudno (bo: nietrudny), nieagresywnie (bo: nieagresywny), niehałaśliwie (bo: niehałaśliwy), niemile (bo: niemiły), niesłodko (bo: niesłodki).

Jeśli jednak mamy do czynienia z przysłówkami niepochodzącymi od przymiotników, wówczas z przeczeniem ,,nie" zapisuje się je rozłącznie, np. nie bardzo, nie tylko, nie teraz, nie wszędzie, nie tu, nie tutaj, nie tam, nie wczoraj, nie zaraz, nie całkiem, nie dosyć.

Napiszemy zatem:
Nietrudno było odgadnąć, co się za chwilę stanie, ale nie bardzo dało się znaleźć jakieś sensowne wyjście;
Nie wszędzie panował spokój, niełatwo było się zatem skupić.

Gdy jednak przysłówek pochodzący od przymiotnika występuje w stopniach wyższym i najwyższym, wtedy z ,,nie" pisze się go rozdzielnie, np. nie lepiej, nie najlepiej; nie łatwiej, nie najłatwiej; nie gorzej, nie najgorzej.

Zdarzają się jednak wypadki, gdy przed przymiotnikiem czy przysłówkiem partykuła ,,nie" jest nie tylko zaprzeczeniem, ale i wprowadza przeciwstawienie. Wówczas pisze się ją z tymi wyrazami rozdzielnie, np. nie czarny, ale biały, nie ładny, ale wręcz piękny, nie dobry, ale fantastyczny; nie dobrze, lecz kapitalnie; nie mądrze, ale wręcz głupio; nie źle, lecz akurat dobrze.

Napiszemy też rozdzielnie takie oto zdania:
To był wcale nie głupi chłopak;
Sprzedawczyni, bynajmniej nie opryskliwa, szybko mnie obsłużyła;
Samochód stary nie stary, najważniejsze, że na chodzie;
Sytuacja była zła, ale nie beznadziejna.
W tym wypadku - jak wiać - partykuła nie występuje po przysłówkach wcale, bynajmniej (wcale nie głupi; bynajmniej nie opryskliwa) bądź rozdziela dwie identyczne formy (stary nie stary), bądź pojawia się po spójniku ale i konfrontuje dwa stany rzeczy lub dwie cechy (zła, ale nie beznadziejna).
Sporo trudności sprawia również użytkownikom polszczyzny pisownia partykuły przeczącej nie z rzeczownikami. O ile nie robią oni raczej błędu w wyrazach
nieprawda, nieład, nieprzyjaciel, nieszczęście, niecierpliwość, nietakt itp.,
o tyle bardzo często piszą niepoprawnie
nie palenie, nie zamykanie, nie wchodzenie, nie zapłacenie, nie słuchanie itp.

Wiele razy zdarza mi się widzieć na tablicach ogłoszeniowych bądź w zawiadomieniach przesyłanych przez instytucje błędnie zapisane informacje w rodzaju: Prosimy o nie palenie tytoniu; W razie nie zapłacenia zaległej kwoty...; Nie wywiązanie się ze zobowiązań pociągnie za sobą natychmiastowe rozwiązanie umowy; Dziękujemy za dokonaną wpłatę. Prosimy o nie potwierdzanie jej faksem (to firma Orange).
Tymczasem musi być niepalenie tytoniu; w razie niezapłacenia...; niewywiązanie się; niepotwierdzanie.

Powodem ortograficznego uchybienia jest w tym wypadku niewątpliwie to, że nie wszyscy uświadamiają sobie, iż palenie, zamykanie, wchodzenie, zapłacenie, niesłuchanie, wywiązanie się, potwierdzenie itp. są rzeczownikami (tzw. rzeczownikami odsłownymi, inaczej: odczasownikowymi).

Mając zakodowane w pamięci, że nie z czasownikami pisze się rozdzielnie, mniej wyrobieni językowo "autorzy" rozciągają niesłusznie ową regułę na rzeczowniki i piszą błędnie nie palenie, nie zamykanie, nie wchodzenie, nie zapłacenie, nie słuchanie, nie wywiązanie się, nie potwierdzanie. A przecież - jak już wspomniałem - ,,nie" z rzeczownikami należy pisać łącznie.

Gwoli ścisłości dodam jednak, że możliwa jest czasem pisownia rozdzielna nie z rzeczownikami. Dzieje się tak wtedy, gdy chodzi o wyraźne lub domyślne przeciwstawienie, np. Można go określić nie przyjacielem, ale wrogiem; To nie pracownik był winien, lecz sytuacja w zakładzie; Był nie chrześcijaninem, lecz muzułmaninem; To nie przyjaciel, kto tak robi, bądź kiedy partykuła nie występująca między identycznymi formami tworzy wyrażenie uogólniające lub wskazujące na niepewność co do opisywanego obiektu, np. Pogoda nie pogoda, pracować trzeba; Święto nie święto, zawsze jest elegancki; Mąż nie mąż, zachowywał się przy niej jakoś dziwnie.
Napiszemy jednak pogoda i niepogoda, święto i nieświęto, mąż i niemąż, dział i niedział, gdyż w tym wypadku chodzi o zwykłe dwa rzeczowniki, z których jeden jest zaprzeczony.
Przełom nr 23 (1094) 12.6.2013