Włosiennica, ale gąsienica

Polszczyzna łatwizna. Maciej Malinowski jest mistrzem ortografii polskiej (katowickie „Dyktando”), autorem książek „(...) boby było lepiej”, „Obcy język polski” i „Co z tą polszczyzną”

Polszczyzna łatwizna. Maciej Malinowski jest mistrzem ortografii polskiej (katowickie "Dyktando"), autorem książek "(...) boby było lepiej", "Obcy język polski" i "Co z tą polszczyzną"

W słownikach języka polskiego znajdziemy jeszcze słowo włosiennica oznaczające `szorstką tkaninę z końskiego włosia`, a także `odzienie używane w niektórych kręgach religijnych na znak pokuty i samoudręczenia` (popularne było szczególnie w średniowieczu).
Taka płachta wykonana z włosiennicy, czyli z ostrej tkaniny z włosia zwierzęcego, i wkładana na gołe ciało była sztywna, szorstka i nieprzyjemna w dotyku. Jeszcze do końca lat 50. ub. wieku w niektórych polskich zakonach noszono włosiennice dla umartwiania się w okresie postu czy żałoby.

Wspominam o tym nieco zapomnianym dzisiaj wyrazie po to, by zwrócić Państwu uwagę na jego brzmienie i pisownię. Zawiera on bowiem podwójne -nn (włosiennica) ze względu na istnienie w polszczyźnie przymiotnika włosienny (inaczej `zrobiony, wykonany z włosia`), z którym włosiennica należy do jednej rodziny.

Jednak nie zawsze ów rzeczownik zawierał dwa -nn. Początkowo nasi przodkowie pisali włosienica (przez jedno n), gdyż wywodzili ową formę wprost z rzeczownika włosię (włosię- // włosie- + przyrostek -nica). Taką też postać tego wyrazu notowały słowniki (np. 11-tomowy Słownik języka polskiego PWN pod redakcją Witolda Doroszewskiego, Warszawa 1967, t. IX, s. 1172).
Oboczność graficzna (włosienica // włosiennica) znikła ze słowników po reformie pisowni przeprowadzonej w latach 1934-1935. Od tego czasu kodyfikatorzy ortografii postanowili, że będzie się pisało włosiennica (przez dwa -nn), gdyż owo słowo trzeba kojarzyć współcześnie wyłącznie z przymiotnikiem włosienny.

Takich rzeczowników rodzaju żeńskiego, które miały dawniej oboczną postać graficzną z dwoma -nn i jednym -n, było w polszczyźnie więcej. Na przykład jeszcze do 1936 roku można było pisać stronica i stronnica, dzwonnica i dzwonica, okiennica i okienica, uczennica i uczenica (vide: słownik wileński z 1861 roku i słownik warszawski z lat 1900-1927).

Za powód występowania wariantywności uważano odmienną interpretację podstawy słowotwórczej, od której tworzono te wyrazy. Nierzadko mógł nią być bezpośrednio rzeczownik, wówczas powstawały formy stronica (od stron- + ica), dzwonica (dzwon- + ica), okienica (okien- -ica). Kiedy jednak odwoływano się do przymiotnika (dzwonny, okienny), możliwe stawały się postacie dzwonnica, okiennica.

Jeśli chodzi o słowo stronica (`kartka w książce`), to zrezygnowano z geminaty -nn ze względu na wyrazy stronnictwo, stronnik, stronniczy mające inne znaczenie.

Co do uczennicy // uczenicy, w końcu zwyciężył argument, że należy pisać to słowo przez dwa -nn (od uczen- + nica), gdyż uczenica przez jedno -n pochodzi od rzeczownika uczeniec (`człowiek uczony, mędrzec, erudyta`; ten archaiczny dzisiaj wyraz notował jeszcze 11-tomowy Słownik języka polskiego PWN pod redakcją Witolda Doroszewskiego, Warszawa 1967, t. IX, s. 459).
Warto na koniec wspomnieć o rzeczowniku gąsienica. Jak wiadomo, jest to `larwa motyla, a także każdy owad o wielu odnóżach i bez skrzydeł. Mówi się tak również przenośnie o `metalowej taśmie umieszczanej na spodzie niektórych pojazdów zastępującej koła i umożliwiającej im poruszanie się w trudnym terenie`.

Ów wyraz zapisujemy z jednym -n, o czym nie wszyscy pamiętają (pisownia gąsiennica jest niezwykle częsta...). Etymologicznie gąsienica znaczy `małe stworzonko podobne do gęsiej szyi`. Jak wyjaśnia Andrzej Bańkowski w Etymologicznym słowniku języka polskiego PWN (Warszawa 2000, t. I, s. 415): "Każda gąsienica w ruchu, wyginając się w pałąk, podobna jest do długiej a wygiętej gęsi szyi; a z powodu długiego a wąskiego ciała bywa też przyrównywana do lisa (por. słowo liszka)".

Ponieważ istniało słowo (to) gosię (`pisklę gęsie, mała gęś`), ono właśnie posłużyło za podstawę słowotwórczą rzeczownika gąsienica (gąsie- // gąsie- + przyrostek -nica). Stało się więc inaczej niż w wypadku słowa włosiennica zapisywanego przez dwa -nn. Jak wspomniałem wcześniej, funkcjonował w obiegu przymiotnik włosienny, ale forma gąsienny nie.

Przełom nr 33 (1104) 21.8.2013