Rzeżucha; vademecum (wademekum)

Polszczyzna łatwizna. Maciej Malinowski jest mistrzem ortografii polskiej (katowickie „Dyktando”), autorem książek „(...) boby było lepiej”, „Obcy język polski” i „Co z tą polszczyzną”

Polszczyzna łatwizna. Maciej Malinowski jest mistrzem ortografii polskiej (katowickie "Dyktando"), autorem książek "(...) boby było lepiej", "Obcy język polski" i "Co z tą polszczyzną"

Rzeżucha to trudne ortograficznie słowo zawierające głoskę [ż] zapisaną na dwa sposoby: rz i ż. Nazywa się tak drobną roślinę (chwast) z rodziny krzyżowych rosnącą w cienistych lasach i na wilgotnych łąkach i polach, dlatego mówi się na nią wtedy rzeżucha leśna, rzeżucha łąkowa, rzeżucha polna.

Ale jest też tzw. rzeżucha ogrodowa uprawiana w Polsce dla jadalnych liści, tyle że naprawdę chodzi o... pieprzycę siewną. Mimo wszystko i ją zwyczajowo nazywa się rzeżuchą.

Z pisownią tego słowa był jednak pierwotnie kłopot. Początkowo zapisywano je dwa razy przez rz (rzerzucha), być może pod wpływem czeskiej formy řeřicha (= rzerzicha). Dlatego funkcjonowało też krótko w obiegu słowo rzerzycha (w polszczyźnie nie ma połączenia literowego rzi-; głoska rz stwardniała i dlatego po niej występuje zawsze y). Zdarzało się również, że nasi przodkowie pisali niekiedy "na odwrót": żerzucha lub nawet żeżucha.

Powodem ich rozterek ortograficznych była rzecz jasna - jak już wspomniałem - występująca w tym słowie dwa razy głoska [ż], ale także to, że niepewne jest pochodzenie naszego rzeczownika. Według jednej wersji rzeżucha ma związek z czasownikiem rzezać (ciąć, kroić), od ostrych liści, według innej z czasownikiem żreć (gryźć, szczypać).

Ostatecznie etymolodzy i kodyfikatorzy ortografii zadecydowali, że będziemy pisać rzeżucha, i tak zostało do dzisiaj.
Podobno rzeżuchę warto jeść głównie zimą i wczesną wiosną, gdy spada odporność naszego organizmu i na gwałt potrzebuje on witamin. Można ją dodawać do kanapek albo z większej ilości tej rośliny robić sok (pomaga ponoć świetnie na przeziębienie). Rzeżucha wzmacnia ponadto włosy i paznokcie oraz korzystnie wpływa na krążenie krwi, a także obniża poziom zawartego w niej cukru.

***

Słowo vademecum (lub po graficznym spolszczeniu wademekum) nazywa książkę, podręcznik zawierające podstawowe wiadomości lub praktyczne wskazówki z jakiejś dziedziny. Można więc powiedzieć, że jest to synonim wyrazów przewodnik, informator.
Chodzi o zapożyczenie z języka łacińskiego. Pierwotnie vademecum nie było rzeczownikiem, tylko zwrotem - vade mecum (dosłownie: pójdź ze mną, od vade - pójdź, me to narzędnik zaimka osobowego ego - ja, cum
- z, ze). Dopiero później stało się zrostem i przeszło do tej części mowy.

Należy wiedzieć, że ów rzeczownik występuje do dzisiaj wyłącznie w liczbie pojedynczej i pozostaje nieodmienny (warto zajrzeć do Wielkiego słownika ortograficznego PWN pod redakcją prof. Edwarda Polańskiego, Warszawa 2010, s. 986 i s. 989).
Mówi się zawsze np.
- Znalazłem to w niejednym vademecum lub wademekum;
- Lubię korzystać z turystycznego vademecum (wademekum);
- Regulamin szkolny powinien stanowić ważne vademecum (wademekum) dla każdego ucznia.
Zgodnie z tym, co napisałem, za niepoprawne uważa się wyrażenia (te) vademeca (wademeka), (tych) vademeców (wademeków), o (tych) vademecach (wademekach) itd., np. Był to autor wielu vademeców (wademeków), poprawnie: Był to autor niejednego vademecum (wademekum).
Kiedy pozna się budowę naszego słowa, widać wyraźnie, że cząstka -um należy do przyimka cum (ze), a nie jest jak w wyrazie kompendium (compendium) - to również zbiór lub zarys podstawowych wiadomości z jakiejś dziedziny wiedzy - końcówką l. poj. świadczącą o tym, że mamy do czynienia z wyrazem rodzaju nijakiego.
Pamiętajmy zatem, że mówi się i pisze (to) kompendium (compendium) oraz (te) kompendia (compendia), ale zawsze - wyłącznie - (to) vademecum (wademekum).
Przełom nr 17 (1139) 29.4.2014