Popiół jest uzyskiwany ze spalenia poświęconych poprzedniego roku palm z Niedzieli Palmowej. To znak pokuty i nawrócenia oraz przemijalności ludzkiego życia. Uczestniczący w obrzędzie wyrażają skruchę i gotowość podjęcia pokuty ze względu na ludzkie słabości. Takie ma być nastawienie katolika na cały czas Wielkiego Postu.

Tradycyjnemu obrzędowi posypania głów popiołem (obowiązuje w całym Kościele od XI wieku) towarzyszą w Środę Popielcową słowa: "Pamiętaj, że jesteś prochem i w proch się obrócisz" albo "Nawracajcie się i wierzcie w Ewangelię".

W Środę Popielcową wiernych obowiązuje post ścisły, czyli ograniczenie się do trzech posiłków - dwóch lekkich i jednego do syta (od 18. do 60. roku życia), A także wstrzemięźliwość od pokarmów mięsnych, jak w każdy piątek (dotyczy osób od 14. roku życia).