Polszczyzna łatwizna (15)

Słyszę czasem zwroty: Mamo, w tramwaju była kontrol i złapała dwóch chłopców, bo nie mieli ważnego biletu albo Zjadłbym pomarańcza. Tymczasem nie należy tak mówić i pisać. Poprawną formą jest bowiem (ta) kontrola, a nie: (ta) kontrol czy (ten) kontrol, oraz (ta) pomarańcza, a nie: (ta) pomarańcz ani tym bardziej (ten) pomarańcz.
Rzeczownik kontrola nie jest słowem polskim, pochodzi od francuskiego (le) controle [wym. (le) koutrol]. W tym języku ma rodzaj męski, teoretycznie więc także w polszczyźnie mógłby być (ten) kontrol (jak w języku rosyjskim etot kontrol). Czemu tak się nie stało? Na dobrą sprawę... nie wiadomo!
Musimy dziś mówić i pisać nie tylko (ta) kontrola, ale także (ta) ranga, (ta) emalia, (ta) fuzja, choć to również wyrazy francuskie męskie: le rang, l`émail, le fusil. Prawdopodobnie językoznawcy zasugerowali się żeńską formą (die) Kontrolle występującą w języku niemieckim, bo stamtąd ostatecznie przyszła do nas (ta) kontrola...
Niestety, zapamiętaniu, że należy mówić i pisać (ta) kontrola, nie służą komendy języka komputerowego typu Ctrl + X (wytnij), Ctrl + S (zapisz), Ctrl + A (zaznacz wszystko) itp. Nagminnie słyszy się [kontrol iks], [kontrol es], [kontrol a]. Warto więc odróżniać, że jest skrót Ctrl, czyli (ten) control na klawiaturze, i jest wyraz (ta) kontrola w znaczeniu `sprawdzenie`. To nie to samo!
Ciekawa jest etymologia omawianego przeze mnie słowa. Pierwotnie kontrola oznaczała `kontr-rolę`, czyli drugi dokument (kiedyś akta miały formę roli, zwoju). Robiono kontr-rolę na wszelki wypadek, gdyby zginął oryginał. Niewykluczone, że i to, tzn. że była (ta) rola, wpłynęło na decyzję językoznawców, żeby również słowo kontrola stało się ostatecznie tworem rodzaju żeńskiego.
A dlaczego poprawnie jest (ta) pomarańcza, a nie: (ta) pomarańcz albo (ten) pomarańcz?
Słowo pomarańcza wywodzi się z włoskiej nazwy pomo d`arancia, z wyraźnym -a na końcu. Nie było więc powodu pozbywania się owej głoski i literki charakterystycznej dla większości wyrazów rodzaju żeńskiego. W dopełniaczu l. mn. możliwe są formy (tych) pomarańcz albo (tych) pomarańczy. Lepiej jednak mówić (tych) pomarańcz, gdyż forma pomarańczy to także II przypadek l. poj. (tej) pomarańczy.
Pojawia się również kłopot, kiedy chcemy utworzyć formę l. poj. od słów: rodzynki, kluski, łazanki, skwarki, obierki, obrzynki, okruszki, kafelki, tenisówki itp. Zastanawiamy się wówczas, czy jest (ten) rodzynek czy (ta) rodzynka?, (ten) klusek czy (ta) kluska?, (ten) łazanek czy (ta) łazanka?, (ten) skwarek czy (ta) skwarka?, (ten) obierek czy (ta) obierka?, (ten) obrzynek czy (ta) obrzynka?, (ten) okruszek czy (ta) okruszka?, (ten) kafelek czy (ta) kafelka, (ten) tenisówek czy (ta) tenisówka?
Dzieje się tak dlatego, że powyższe rzeczowniki występują w mianowniku zwykle w l. mn. i nie da się z niego „odczytać” rodzajowości formy l. poj. Dlatego w wielu wypadkach językoznawcy dopuszczają do użycia obydwie możliwości. Czasem wybierają jedną, popularniejszą formę, którą częściej posługują się użytkownicy polszczyzny.
Zgodnie z tym, co podają dziś słowniki i wydawnictwa poprawnościowe, dopuszcza się czasem wariantywność (ta) kluska albo (ten) klusek; (ta) rodzynka albo (ten) rodzynek; (ta) łazanka albo (ten) łazanek, (ta) skwarka i (ten) skwarek. Musimy tylko pamiętać, że od (tej) kluski, (tej) rodzynki, (tej) łazanki, (tej) skwarki dopełniacz l. mn. brzmi (tych) klusek, (tych) rodzynek, (tych) łazanek, (tych) skwarek, a od (tego) kluska, (tego) rodzynka, (tego) łazanka, (tego) skwarka - (tych) klusków, (tych) rodzynków, (tych) łazanków, (tych) skwarków.
Zatem nikt nas nie może skarcić, kiedy powiemy: Mamo, w serniku było za mało rodzynków; Nie chcę już dziś więcej klusków; Mam dość tych łazanków. Rodzynków, klusków, łazanków to formy dopełniaczowe pluralne, równie poprawne, co (tych) rodzynek, (tych) klusek, (tych) łazanek.
Nieco inaczej rzecz się ma z rzeczownikami: obrzynki, okruszki, kafelki. Za jedynie poprawne autorzy słowników uznają formy wyłącznie męskie: (ten) obrzynek, (ten) okruszek, (ten) kafelek (w l. mn. tych skwarków, obrzynków, okruszków, kafelków). Niejako „wyłamują się” z tej grupy obierki; jest (ta) obierka, a w II przypadku l. mn. (tych) obierek. Prof. Jerzy Bralczyk pisze jednak w swym najnowszym słowniku, że może też być (ten) obierek albo (ta) obierzyna.
Pamiętajmy na koniec, że od słowa (te) kopytka (`grube kluski w kształcie rombu, z gotowanych ziemniaków, mąki, jaj`) tworzy się formę l. poj. (to) kopytko, a nie: (ten) kopytek czy (ta) kopytka.

Przełom nr 40 (908) 7.10.2009